Një ëndërr fëmijërorë e kahershme

Kujt nuk i ka shkuar mendja, në fëmijërinë e tij të ëndërrojë se, kur të rritet do të bëhet : ashtu e kështu e se do të kapë maja, të cilat nuk i ka kapur njeri. Më së shumti, fëmijët e moshës time që u rritën në kohë të vështira, kur nuk kishin informacionin e nevojshëm, kur kalonte sipër ndonjë aeroplan, dëgjonin uturimën e tij dhe, instinktivisht ngrinin kokën, për të parë, me habi, atë mrekulli. Kishin parë re, të lodronin në qiell, kishin parë rrufe e kishin dëgjuar bubullima dhe, siç bënin më të rriturit, lëshonin një si fishkëllimë, duke rrudhur buzët, për të larguar “ të keqen”.

Ne, të vegjëlve, ajo masë lëvizëse, me zhurmë, nëpër qiell, na dukej diçka fantastike ; ca më tepër kur mësuam se brenda tij ishte një njeri, si ne. Me fantazinë tonë fëmijërore, donim t’u ngjanim atyre njerëzve të veçantë, duke menduar se ata, pa tjetër do të kishin diçka që nuk e kanë ata që ecin në tokë. Vite më vonë, kur mësuam se njerëzit, të cilët drejtonin aparate fluturues quheshin pilotë dhe se çdo njeri normal mund të bëhej i tillë, filluam ti simpatizojmë ata e të ëndërrojmë për t’u bërë shokë të tyre.

Pak nga pak, brenda meje po rritej një tendencë për të udhëtuar nëpër qiell. Fillova të mendoj, gjithmonë brenda fantazisë, edhe për rrugët që të çonin tek ai profesion jo si të tjerët. Mësova dhe se pilotët bëheshin të tillë në një vend të madh e të largët që quhej Bashkimi Sovjetik. Kisha dëgjuar se ky vend është i madh, sa një kontinent dhe përfshin një të gjashtën e botës. Ai bashkonte, nën “një çati”, shumë  popuj, nga Oqeani Paqësor  deri në Detin Baltik e nga Deti Kaspik, deri në Oqeanin e Ngrirë të Veriut. Një vend, i cili bashkonte mbi 200. 000. 000 njerëz, të cilët flitnin gjuhë të ndryshme. Më të moshuarit, më kishin treguar mjaft gjëra, për atë vend e për ata popuj. Në mendjen time, ende të paformuar, kishte zënë vend opinioni se vendi i sovjetëve ishte i begatë e njerëzit që jetonin atje ishin të lumtur e të lirë. Propaganda e kohës e paraqiste Bashkimin Sovjetik, si Parajsën mbi tokë dhe udhëheqësin e tij, Stalinin, si Perëndi.

Pas Luftës së Dytë Botërore, kur në fshatin tim, në Kalivaç të Tepelenës funksiononte shkolla fillore, çdo mëngjes, fëmijëve të shkollës u zienin nga një kazan me bizele, nga ato që kishte prurë, si ndihmë UNRA, e u jepnin, për të ngrënë, një sapllak (tas) me supë, të ngrohtë. E shuanin disi urinë vocërrakët shkollarë. Edhe unë  me disa të tjerë të moshës time, që nuk na përfshinte mosha shkollore, shkonim në shkollë, pas vëllezërve apo motrave më të rritur e na jepnin supë me bizele. E mbushnim zorrën dhe ne, pavarësisht se, më vonë “ na lante” barku (diarreja) . Mësuesit na mësonin të këndonim disa këngë, kuptimin e fjalëve të të cilave nuk e dinim. Këngët që mësonim, siç e morëm vesh më vonë, i  bënin jehonë miqësisë Shqiptaro-Jugosllave dhe Shqiptaro-Sovjetike. Ndonëse kanë shkuar mjaft vite  qysh nga ajo kohë, më kujtohen disa fjalë nga një këngë e tillë, me theks politik: Druzhe Tito; Druzhe Stalin dhe parullën që pasonte : Enver-Tito-Stalin.

Rrodhën vitet e u “ftohën” marrëdhëniet midis vendit tonë e Jugosllavisë. “Antenat “ e politikës tonë u drejtuan nga Moska, e cila, në atë kohë ishte “ simbol” i Bashkimit Sovjetik. Në ato vite e më vonë bëhej propagandë e shfrenuar për vendin e sovjetëve. Tellallët e partisë shtet, e kishin paraqitur Bashkimin Sovjetik, si kulmin e zhvillimit, përparimit e mirëqenies. Ne, të vegjlit, por jo vetëm ne, i besonim, verbërisht ato që dëgjonim. Në përfytyrimin tim, në Bashkimin Sovjetik,  njerëzit, në rrugë shkelnin mbi qilima, jo mbi tokë, si tek ne. Ata që shkonin në atë vend, për studime apo për të marrë eksperiencë, në kurse afatshkurtër, kur ktheheshin, në Shqipëri, në biseda me njerëzit, “Zbraznin thesin” e bënin demagogji, duke ngritur në qiell vlerat e pavërteta të atyre popujve dhe begatinë e atij vendi.

Nga fshati im, pas vitit 1949, shkuan, për studime, në Bashkimin Sovjetik dy djem. Të dy shkuan në shkolla ushtarake e u bënë oficerë. Hekuran Sherif Zenelaj u bë oficer marine dhe Rexhep Ahmet Zenelaj, u titullua oficer aviacioni. Në atë kohë ishte privilegj i madh vajtja për studime jashtë shtetit. Ata që shkonin në Bashkimin Sovjetik, pavarësisht se çfarë kishin përfituar e çfarë  kishin mësuar, nga të gjithë ata që i rrethonin, vështroheshin  me zili. Ata, vetë, mbaheshin rëndë e “në mjaft raste shisnin mend”, në një kohë kur nga mendja ishin fukarenj; pra mburreshin për vlera që nuk i kishin.

Në vitin 1953, kur isha në shkollën shtatëvjeçare, në Tepelenë, m’u dha rasti të dëgjoj rrëfimet e një elektricisti vendas, me emrin Cufe (Isuf) , i cili kishte qenë në Bashkimin Sovjetik, në një kurs afatshkurtër, për të mësuar zanatin. Mblidheshim, rreth tij, tek kovaçhana e Lavdarit  dhe përpinim tregimet e Cufes, për jetën që kishte bërë në atë vend “ të begatë”. Në rrëfimet e Cufes, vendi i Sovjetëve paraqitej si në përralla. Ai na tregonte dhe disa fotografi, të cilat i kishte bërë mbi dëborë e pranë një aeroplani, në shoqërinë e një vajze, të veshur bukur.

Në vjeshtën e  vitit  1957, kur ndiqja mësimet e shkollës së mesme, në Korçë, në fshatin tim u bë një dasmë. U martua Qaniu i Muharrem Ismail Malaj, me Fatimenë e Shefit Qazim Muharremaj, shoqen time të klasës, në shkollën fillore të fshatit. Isha me pushime e vajta në atë dasmë, në darkën e druve, kur mund të shkojë kushdo që dëshiron, nga fshati e më gjerë. Sipas zakonit të vendit, shpura në dasmë një pjatë me petulla e, në xhep kisha një aranxhatë me raki, për vete. Në atë dasmë, përveç gëzimit që provon njeriu kur bëhet pjesë e asaj tollovinë njerëzish, të cilët këndojnë e vallëzojnë, provova dhe një kënaqësi e pashë një “mrekulli “, të paparë ndonjëherë. Në gëzimin tonë të përbashkët, fare rastësisht u ndodh dhe një oficer aviacioni, për të cilin thanë se ishte pilot. Ai u prezantua me emrin Flamur (Avni, sipas emrit të bukaniqes) dhe tha se ishte nga fshati Nivicë, i rrethit të Tepelenës ; pra ishte banor i Kurveleshit të Sipërm. Oficeri kishte mësuar për pilot në Bashkimin Sovjetik dhe se e kishte përfunduar shkollën ruse, në vitin 1951.

Ishte hera e parë që shikoja  afër një pilot, madje mund ta prekja dhe me dorë qenien e tij të çuditshme. Figura e tij ishte tejet interesante, e paparë dhe larg përfytyrimit tim fëminor. Në Kalivaç të Tepelenës, sipas traditës të lashtë, kur mblidhen njerëz, në një ndodhi si kjo, mikut më të largët, sidomos po të jetë ushtarak, i rezervohet qoshja e djathtë, vendi më i preferuar e më i nderuar në atë odë. Kështu veproi dhe i zoti i asaj shtëpie, xha Muharremi, i cili ishte burrë zakoni. Piloti nga Nivica, Flamur Mickaj, me një uniformë shumë të dukshme, të re e të mbajtur pastër, të zbukuruar me shumë shenja e dekorata lufte  (Flamuri kishte qenë partizan) , hoqi çizmet e lëkurës, të cilat shkëlqenin nga boja e nga xhelaja e u ul, mbi shilte, këmbëkryq, si të tjerët. Mysafiri i nderuar ishte gjithë nur e qoshja i kishte lezet. Ndrinte vendi ku ishte ulur e prania e tij i dha bukuri atij gëzimi. Piloti ishte i veshur me një kostum në ngjyrë kaki, me një nuancë të gjelbër, të qepur me merak, pas trupit, i cili qëndronte plot hijeshi, në atë trup atleti, të zhdërvjellët. Pantallonat ishin me prerje kilota e xhaketa, me bel, të hapur përpara, e cila mbyllej me disa kopsa metalike, me ngjyrën e “artë”, si të ishin prej floriri. Në gjoks kishte të mbërthyera në stofin e xhaketës tre shirita dekoratash, me të njëjtën madhësi por me ngjyra të ndryshme, prania e të cilave dëshmonte për kontributin e tij në Luftën Nacional çlirimtare. Në anën tjetër të gjoksit, pak nën kapakun e xhepit të xhaketës, ishte e fiksuar një shenjë e bukur, e cila ngjasonte me parashutën e sipër xhepit mbërthehej një shenjë, tepër elegante, me ngjyrë argjendi, e cila i ngjante krahut të shtrirë të një shpendi. Mbi supe kishte, të mbërthyera, në secilin krah, nga një spaletë, në të cilën ndritnin yjet e kapitenit, në ngjyrën e argjendit.

Piloti i dasmës tonë, nuk e hoqi kapelën nga koka. Ajo kapele oficeri, me ato “ngarkesa “ e zbukurime të papara rrezatonte hijeshi e ndriçonte gjithë odën e burrave. Tek uniforma e bukur e oficerit e në veçanti tek ajo kapele “ magjike “ më mbetën sytë e m’u përqendrua vëmendja. E vështroja e nuk ngopesha së pari atë mrekulli njerëzore. Stema e bukur e komplekse që kishte në pjesën e përparme ajo kapele, me krahë shpendi, të shtrirë anash  e me yllin e kuq në mes dukej si një yll vezullues. Flamuri ishte i ri në moshë; rreth të tridhjetave  dhe me trup elegant. Mbante mustaqe, të prera bukur e të lyera, të cilat i jepnin hijeshi, fytyrës së tij thatime e maskonin disi përmasat e asaj hunde, si shkabë. Sytë i kishte të zinj e të ndritshëm, si dy kokrra ulliri, në pjekje të plotë. I rruar me kujdes e i pastër në të gjithë paraqitjen, ai ishte mjaft simpatik e i veçantë, në tërë qenien e tij.

Dikur nga mesi i natës, kur dasma kishte “marrë zjarr“ e kënga, hera – herë e shoqëruar me valle të kënduar, tundte dyshemenë prej dhoge të odës, piloti i dasmës kërkoi të hapeshin dasmorët nga mesi i odës, u ngrit, mbathi çizmet, u ngrehos (kapardis) , e nisi të kërcejë, i vetëm një valle “kozakçe”, me shkathtësi e me figura të pëlqyera. Kur Flamuri përplaste pëllëmbët e duarve pas qafës së çizmes, pastaj dorën e çonte prapa kokës, dasmorët duartrokisnin, në shenjë kënaqësie dhe miratimi. Vallja “ kozakçe” e Flamur Mickos, la shije të mirë e u komentua gjatë në Kalivaç të Tepelenës e më gjerë. Siç përpihen (përhumben) fëmijët, pas lodrave, mua më magjepsi ajo pamje e hijshme dhe temperamenti i atij njeriu të çuditshëm, të cilin e patëm fat, ta shikonim atë natë. Ndoshta ajo natë vjeshte e vitit 1957, atje, në Kalivaçin e largët, në atë odë, me mure të gurtë e me dysheme dhoge, të trashë, qe kontakti im i parë me aviacionin. Pashë nga afër një pilot. Pas asaj që përjetova atë natë, fantazia ime mori krahë e u piketua dëshira për t’u bërë si piloti i dasmës tonë.

Në fshatin tim, por jo vetëm, në ato kohë njerëzit dinin shumë pak për aviacionin e për fluturimin, si fryt i tij. Ata vrojtonin “ballonët”, në qiell, të cilët fluturonin, si zogjtë, kënaqeshin, dhe kaq ; nuk e shpjegonin dot atë që shikonin. Shpesh, në bisedime mes njerëzve, ata më fanatikët thoshin se këto janë “ punë të Perëndisë e njeriu nuk i arrin dot “. Misticizmi e injoranca ishin bërë petk me të cilin “mbështillej “ kjo shkencë e bukur e intriguese. Në vitin 1940, gjatë Luftës Italo –Greke, mbi hapësirën e fshatit tim, i cili ndodhej pranë vijës së frontit, u zhvilluan disa luftime ajrore, mes aeroplanëve të të dyja palëve. Në njërin nga këta luftime, një aeroplan italian u pikas nga makinat greke të ajrit, u godit, e u detyrua të kryejë ulje të detyruar, në fushën e Kalivaçit, në mes të saj, në arat me emrin Fëngje. “balloni”, siç i thoshin fshatarët, ishte i madh, me dy palë krahë e me konstruksion metalik, duralumini. Të detyruar, pilotët italianë të avionit bombardues, ishin treguar cilësorë dhe e kishin ulur aeroplanin në një copë arë, pranë dy dardhëve dimërore (cepërke) , siç i kishin emërtuar fshatarët e mi. Një aeroplan tjetër italian, i goditur nga gjuajtësit grekë, kishte kryer ulje të detyruar, në një arë, në mëhallën Meçaj, pranë pikës më të ngritur të fshatit tim. Të dy ekuipazhet e avionëve italianë, me veprimet e tyre profesionale e kishin shpëtuar jetën e kishin dalë nga ngjarja me disa dëmtime të pa rëndësishme. Fshatarët, me dashamirësi u kishin shkuar në ndihmë e i kishin nxjerrë nga gabinat e avionëve  të cilët, nga përplasja me tokën kishin pësuar deformime.

Kur u bindën se avionët nuk i kërkoi njeri e se ata u kthyen në “mall pa zot”, Kalivaçasit, si e me se mundën, sharruan tubat prej duralumini e bënë me to fyej e cyla. Ata prenë dhe llamarinën e me të bënë kuti, për të mbajtur duhanin. Kutitë u zbukuruan me lloj – lloj vizatimesh, me cmilarë, mbasi metali ishte i butë e lehtësisht i gdhendshëm. E kam parë skeletin e “ballonit “ italian. në Fëngje, deri në hyrjen e viteve ’50 të shekullit të shkuar. Pas këtej, bashkëfshatarët e mi, i prenë apo i (shqyen) gjymtyrët e “ katanasë” e i përdorën si hunj, për të rrethuar arat.

Në Tepelenë, në vitet e shkollës shtatëvjeçare 1954-1955, pata shansin të shikoja një tjetër oficer aviacioni. Ai kishte trup të bukur, ishte shtatlartë, i shkathët e luante fuqishëm volejboll. I panjohuri shkëputej mjaft nga toka, ngrihej mbi rrjetë dhe, kur gjuante, me shpatull, bënte  “gropë” e linte gjurmë në tokë. Ndoshta oficeri ishte pilot, ndoshta ishte oficer shërbimi në aviacion ; këtë nuk e mësova dot ; gjithsesi, tek unë u përforcua bindja se aviatorët janë njerëz të pazakontë. Gjykimi im buronte nga ajo që shikoja me sy, nga paraqitja e tyre e jashtme, se për vlerat e tyre, në atë kohë nuk kisha as më të voglën dijeni. Gjithsesi, fantazia e fëmijës, më ngacmoi t’u ngjaj atyre njerëzve të veçantë.

Në vitin 1956, kisha filluar mësimet në shkollën e mesme bujqësore, në Korçë. Qyteti i Korçës, në atë kohë qendronte shumë më lart, në çështjet e zhvillimit, kulturës dhe qytetërimit, krahasuar me qytetin dhe vendin ku isha lindur e rritur. Korçarët, jo vetëm dinin më shumë për aviacionin e fluturimin, por dhe i donin e i lakmonin mjaft ato. Nuk mund të jetë e rastësishme, ngritja, për herë të parë në qiellin e Tiranës, e aeroplanit ushtarak të ushtrisë shqiptare, më 24 prill të vitit 1951, pilotuar nga, i paharruari, Peço Polena, një pilot i kulturuar e mjaft trim, i cili ishte nga Korça Plakë. Dashuria e korçarëve për aviacionin, bëri të mundur që djemtë e saj  guximtarë, vërshuan, si lumë e mbushën repartet e aviacionit, me pilotë, teknikë e specialistë aviacioni, nga më cilësorët.

Ndoshta, Korça, e zhvilluar dhe e përparuar pati një ndikim të fuqishëm për lindjen dhe kristalizimin e dëshirës së fjetur, tek unë, për t’u futur në udhët e magjishme të qiellit. Fillimisht me mendje e më pas edhe fizikisht. Në shkollë, isha “i shkëlqyer “ në mësime dhe ushtrohesha me sport. Në palestrën modeste të qytetit, për të cilën kujdesej legjendari Rafail Dishnica, një boksier kampion, i cili, së bashku me shokun e tij të ringut, mjeshtrin e madh, boksierin Ali Kastrati, erdhën, nga Argjentina, për të krijuar federatën e boksit, në vendin tonë, ushtrohesha në mundje. Trajner kisha sportistin dhe njeriun e mirë Mishel Qipo. Më pëlqente të merresha dhe me peshëngritje, të cilën e drejtonte shtangisti Pandi Balli. Në pushimin e stërvitjes time, kur pija çaj, pranë sobës të palestrës, bisedoja me plakun e mirë Rafail Dishnica dhe, vjedhurazi nga sytë e trajnerit tim kapja shtangën e kryeja disa ngritje.

Në pranverën e vitit 1957, kur isha rreth 15 vjeç, në pallatin e kulturës të qytetit u zhvillua një takim rinor  i kombinuar me mbrëmje vallëzimi. Si nxënës i dalluar e aktivist rinie, më caktuan të merrja pjesë, së bashku me shokë e shoqe të tjerë. Isha i veshur jo për atë mbrëmje. Do të ndodhesha mes korçarësh e korçaresh, të cilët, në atë kohë visheshin me gusto e ishin sqimatarë. Që të mos stonoja shumë, mora borxh, nga një shoku im, një xhaketë, të bukur, të cilën ai sapo e kishte qepur. Në atë mbrëmje, u ndodha mes një grupi vajzash e djemsh, korçarë, të gëzuar, të bukur e të sjellshëm. Sjellja e tyre e kulturuar dhe edukata qytetare që manifestonin, binte në sy e i dha tonin mbrëmjes tonë. Disa vajza adoleshente, të bukura e të veshura me sqimë (gusto) , kishin rrethuar një oficer aviacioni, edhe ai i ri e simpatik, por në moshë pak më i rritur. Bukuroshet korçare, të gëzuara e gjithë nur, po i bënin lajka dhe e joshnin djaloshin, i cili kishte ardhur në atë takim, me uniformën e bukur të aviatorit ; madje edhe kapelën tërheqëse e mbante në kokë. Mes vajzave tërë nur ishte dhe maturantja me bukuri magjike, 17 vjeçarja njëshkë (në atë kohë nuk kishte mis – e dhe njëshkë do të thotë e para e vajzave) , Xhambaska, si yll. Ajo kishte ardhur në atë mbrëmje, duke “derdhur “ gjithë hiret e saj rinore, si për t’u bërë karshillëk moshatareve të saj. Dukej sikur u thoshte shoqeve të saj : “Çfarë jeni ju përpara bukurisë time”? Ajo shoqëronte në atë mbrëmje kushëririn e saj, oficerin e aviacionit, protagonistin e atij mjedisi, simpatikun Niko Isaku.

Nuk e njihja e nuk e takova oficerin e aviacionit, por sytë më mbetën tek “lulkat” me të cilat ai kishte dekoruar gjoksin, kapelën dhe hiret e tij djaloshare. Niko sapo ishte kthyer nga studimet ushtarake që kishte kryer në Bashkimin Sovjetik, për teknik avioni. Vite më vonë, kur u titullova pilot e më caktuan në Regjimentin e Aviacionit, në Rinas, u takova me Nikon, në kohën kur ai shërbente në aeroplanët e sofistikuar MIG- 19 PM, të pajisur me radiolokatorë e të armatosur me raketa të drejtuara ajër – ajër. E njoha Nikon, se më ishte ngulitur fort portreti i tij dhe nga një dhëmb prej floriri, i cili shfaqej sa herë Nikoja qeshte. Ajo natë pranverore,  portreti simpatik i atij aviatori të pa njohur, sikur i dha krahë ëndrrës time fëminore.

Në vitin 1959, nga Bashkimi Sovjetik, ku ishte për studime, në marinë, erdhi në shkollë Niko Shtika, një ish nxënës i asaj shkolle. Uniforma e bukur e marinarit, e cila i rrinte bukur në trup, bullafiqit nga Korça, më bëri ziliqar e më nxiti më shumë kureshtjen për të shkuar në Bashkimin Sovjetik, në aviacion ose në marinë. Shoku i tij i klasës, teknikumasi nga Boboshtica, djali i bukur e i zgjuar  Jovan Kacorri, në atë vit kishte nisur të fluturonte, në shkollën e aviacionit që ishte çelur në Qytetin “ Stalin”, në përbërje të regjimentit të aviacionit. Një vit më vonë, udhët e qiellit i çanë, agronomi i dalë nga shkolla jonë Agim Refat Ismaili, nga  Kolonja dhe shoku im i klasës, korçari shtatlartë, i zgjuar e i qetë, Bardhyl Kozma Lubonja, i cili pati një karrierë të shkëlqyer në aviacion, dhe arriti “maja “, si pilot, në përvetësimin e aeroplanëve gjuajtës e gjuajtës-bombardues, nga më të sofistikuarit.

Era e dashurisë për aviacionin që kishte marrë vrull, në Korçë, në ato vite, tek të rinjtë korçarë, përkundi, në djepin e kohës edhe ëndrrën time e i dha udhë të mbarë fantazisë rinore që më mori për dore në udhët e qiellit. Mbarova shkollën e mesme dhe u diplomova agronom i mesëm, i specializuar, në frutikulturë. Punova 10 muaj, si agronom lokaliteti, në Krahës të Tepelenës. Kushtet e punës e të jetesës ishin tejet të vështira. Mendjen e kisha tek shokët e mi të shkollës që ishin futur në botën e fluturimit. Ata, me shembullin e tyre, më frymëzonin e më tërhiqnin. Kisha ndjesinë sikur ata më sugjeronin: “ Po ti, akoma po merresh me bimët e pemët ? Përse nuk vjen tek ne “?Kjo më rëndonte e më joshte, njëkohësisht.

E mendova gjatë këtë punë dhe vendosa, me vullnet të lirë: Do të bëj përpjekje, sa të më ecë, për të shkelur në udhën e shokëve të mi, të cilën e kisha ëndërruar prej kohësh. Në një ditë pranvere të vitit 1960, kur arat gjelbërohen e pemët mbushen me gjethin e ri, u ula e i bëra një letër Ministrit të Mbrojtjes Popullore   (në atë kohë Beqir Balluku) , me anë të së cilës i kërkoja të më dërgonte në Bashkimin Sovjetik, ku dëshiroja të studioja për pilot ose për kapiten vapori. Në anët tona, në ato vite ishte e preferuar uniforma dhe detyrat e oficerit, por, mes tyre, profesioni i pilotit dhe ai i kapitenit të vaporit, edhe pse nuk njiheshin aq, në preferencat e të rinjve zinin vendin e parë. Ndoshta, kjo zgjedhje lidhej me krenarinë e njerëzve të trevës. Nuk vonoi shumë e më erdhi një përgjigje pozitive, nëpërmjet Degës Ushtarake të rrethit të Tepelenës.

Sipas rregullave të pranimit, para se të nisesha për studime ushtarake në Bashkimin Sovjetik, domosdoshmërish më duhej të kaloja nëpër filtrin e një testi të frikshëm mjekësor. Nëpërmjet analizave, këqyrjeve, vizitave e më në fund, duke kaluar përpara një komisioni mjekësor, të posaçëm, do të përcaktohej aftësia ose e kundërta e saj, për t’u futur në aviacion apo në marinë. Ishte kusht “Sine qua non“ që komisioni mjekësor të kryhej, në Tiranë, në një institucion mjekësor ushtarak. I autorizuar për ta bërë këtë punë ishte Spitali i Përgjithshëm Ushtarak. Ky spital, i njohur për shërbim kompetent e kishte selinë në Laprakë, e cila, në atë kohë ishte lagje periferike e Kryeqytetit.

Muajt qershor, korrik dhe gusht, të vitit 1960, për mua 18 vjeçarin nga Kalivaçi i Tepelenës, erdhën si muaj prove, ankthi e shprese. E dëshiroja shumë udhën që të çonte në karrierën e oficerit të Ushtrisë Popullore, në degën e aviacionit apo të marinës. E kisha ëndërr të kahershme të shikoja Bashkimin Sovjetik, aq shumë të dëshiruar për të rinjtë e vendit tim. Kisha përzgjedhur dy nga degët më të vështira, specialitetin e pilotit e të kapitenit të vaporit. Ndoshta këta dy profesione kënaqnin egon time dhe i përgjigjeshin trendit të moshës adoleshente. Kështu, në qershor 1960 mora përgjigjen pozitive se kërkesa ime për të studiuar në Bashkimin Sovjetik, ishte pranuar ; në korrik më duhej të shkoja në Tiranë, për të bërë testin mjekësor, kurse gushti u kthye në një muaj pritje, shprese dhe ankthi, për tu nisur, në udhën e largët (rreth 2000 km.) .

Në Tiranë nuk kisha qenë ndonjëherë. Për kryeqytetin e vendit tim kisha dëgjuar lloj- lloj tregimesh e barcaletash, të hershme e të kohës. Në një këngë polifonike, të cilën e këndonte shpesh, në dasma e gosti im atë thuhej:

Çuno’, feste mënjanë,

Hajde vemi në Tiranë,

Bëjmë sehir kasabanë,

Sa xhami e sa dyqanë,

Sa të bukura që janë!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kisha dëgjuar se, në Tiranë, jeta e njerëzve ishte e zhurmshme dhe se ata visheshin e silleshin ndryshe. Shqetësimi kryesor imi ishte veshja. Në kryeqytet nuk mund të shkoja me ato rroba, të cilat ishin të përshtatshme për në fshatin tim, por jo për në kryeqytet. Më duhej të përmirësoja pamjen e jashtme, të përafrohesha me qytetarët. Për këtë qëllim, bleva një palë këpucë, gjysma, me ngjyrë të kuqe, të prodhimit çek; përshtata një palë pantallona doku, të bardhë, qepa një bluzë tip kastori, me zinxhir dhe, më 15 korrik 1965 u nisa për në Tiranë. Udhëtimin e bëra me të vetmin autobus të linjës Gjirokastër – Tiranë, nga Sevasteri.

Në Tiranë erdha po në atë ditë dhe puna e parë që bëra, me zor gjeta Ministrinë e Mbrojtjes Popullore, e cila ndodhej në qendër të kryeqytetit, por unë orientohesha me vështirësi, në një qytet të madh, të cilin e shkelja për herë të parë. Të nesërmen, në mëngjes, zura derën e dikasterit të mbrojtjes. Si unë, me të njëjtin “hall”, u grumbulluan mjaft të rinj, të ardhur nga Tirana e nga rrethe të tjerë të vendit. Në Ministrinë e Mbrojtjes na pritën mirë. Një oficer, i cili punonte në Drejtorinë e Kuadrit të asaj ministrie, na shoqëroi në Spitalin e Përgjithshëm Ushtarak, ku gjatë një jave u nënshtruam analizave, vizitave dhe kaluam në komisionin mjekësor.

Shqetësimi që më shoqëroi ato ditë ishte i madh. Ndonjë sëmundje të rëndë nuk kisha kaluar, veç sëmundjeve që shoqërojnë fëmijërinë, të cilat konsiderohen sëmundje kalimtare, të detyrueshme për çdo fëmijë. Më tepër bëhesha merak nëse do të dilja “i aftë” për t’u futur në shkollën që dëshiroja. Parandjenjën e kisha të mirë dhe një lloj sigurie që më jepte ushtrimi i sporteve, në rininë time (merrja pjesë në garat atletike dhe të mundjes së paratërinjve) , më bënin të shpresoja shumë. Megjithatë, emocionet që më shoqëronin ishin të forta ; ato i ndjeva gjatë gjithë atyre ditëve prove të vështirë.

Në atë kohë, në Spitalin e Përgjithshëm Ushtarak, në Tiranë, shërbenin disa mjekë të dëgjuar, të cilët, me punën e tyre kishin bërë emër të mirë. Mes tyre ishin : Theodhosi, Papavrami, Imami, Ikonomi, Agalliu, Daiu, Shehu dhe drejtuesi i klinikës ambulatore Progri. Në komisionin mjekësor ishin dy Grigorë, të cilët komunikonin në Greqisht. Doktor Theodhosi, i cili i kishte lënë të gjashtëdhjetat, kishte specialitetin e patologut, por kryente dhe detyrën e kardiologut. Kur më bëri vizitë, punën e zemrës time ai nuk e dëgjoi nëpërmjet ndonjë aparati të posaçëm, por, me veshë të lirë. Doktor Theodhosi, vinte veshin mbi gjoksin tim, në rajonin e zemrës, dhe dëgjonte të rrahurat e organit jetik. Qimet e veshit të tij, më gudulisnin e mua më mbuluan djersët, nga sikleti. E vuri re shqetësimin tim, plaku i mirë. dhe me një gjuhë të ëmbël prindi, më tha: “ç’pate mor djalë, pse u bëre qull në djersë”? U zura ngushtë dhe, ca nga sikleti, më shumë nga turpi, nuk dija si të përgjigjesha.

Në klinikën ambulatore dhe në pavijone, bëra dhe mjaft vizita e këqyrje mjekësore, të cilat i kërkonte testi shëndetësor. Karrigja rrotulluese, të cilën ma kishin përshkruar me nota negative, ishte këqyrja më e vështirë e më e frikshme. E përballova falë përgatitjes fizike që kisha fituar, si sportist. Në përfundim të testit mjekësor, iu nënshtruam gjykimit të komisionit mjekësor. Në përfundim u shpalla i aftë për studime, në aviacion e në marinë. Të dyja këto armë speciale të Ushtrisë kërkonin indeks shëndetësor të përafërt. Njoftimi i komisionit mjekësor, më gëzoi, pa masë. Nuk gëzoja, por fluturoja. Më në fund ëndrra ime do të bëhej e unë do të futesha në udhën që kisha zgjedhur, me dëshirë. Meqenëse, për pilotë ishin të pakta kandidaturat, më komunikuan, aty vendimin se isha caktuar për të shkuar në shkollën e aviacionit, në Bashkimin Sovjetik. Kush më dilte përpara mua, pas kësaj? Oficeri i Drejtorisë të Kuadrit, i cili nuk na u nda gjithë ato ditë, na bëri me dije se, në mes të gushtit 1960 duhet të paraqiteshim, në Ministrinë e Mbrojtjes, për t’u nisur për në Bashkimin Sovjetik. Ndihesha mjaft i gëzuar dhe doja ta ndaja gëzimin tim, me të gjithë ata që njihja.

U ktheva në fshatin tim, në Kalivaç të Tepelenës, për të njoftuar familjen, të afërmit dhe qendrën e punës  se do të largohesha, për studime, jashtë shtetit. Deri sa të rridhte koha për t’u paraqitur në Tiranë, vazhdova punën e agronomit të lokalitetit. Me trup isha në punë por mendja më fluturonte larg. Përfytyroja, hamendësoja, fantazoja, imitoja, bëja plane, nga më fantastikët, për udhën  në të cilën isha futur. Meqenëse do të ndryshoja profil, e kisha mjaft të vështirë, t’u dëftoja prindërve të mi, sidomos babait, i  cili, si dhe nëna, jo vetëm ishin të ndjeshëm për jetën time por kishin peng faktin që kisha ndërprerë studimet e larta, duke refuzuar bursën për të shkuar në një shkollë të lartë të profilit bujqësor, në Bullgari, mbasi përfundova shkollën e mesme, me diplomë “shkëlqyeshëm”.

Në rrethin shoqëror e miqësor dhe mes pjesëtarëve të familjes, përhapa njoftimin e rremë se, së shpejti do të largohem, e do të shkoj, larg, në Bashkimin Sovjetik, për studime, por nuk thashë degën dhe profilin e studimeve të mija. Babai dhe nëna e dëshironin shkollimin tim, por kurrsesi nuk e kishin për zemër që unë të bëhesha pilot. Për të shmangur çdo kundërshtim e përplasje me ta, sajova një “rreng” e u thashë se, në Bashkimin Sovjetik do të shkoja në shkollë të lartë, për tu bërë agronom. Kështu, i vura në gjumë prindërit e mi e ata u qetësuan disi. Vetëm shefi i Degës Ushtarake të rrethit të Tepelenës, majori Mehmet Azis Kalemaj, me origjinë nga fshati im, e dinte të vërtetën. Ai më ofroi, bujarisht  tërë ndihmën e tij, në zanafillën e kësaj pune. Kishim rënë dakord që kjo “e fshehtë” të mbetej mes nesh dhe miku im i mirë i qendroi fjalës së dhënë.

Më 15 gusht të vitit 1960, siç na kishin udhëzuar në Ministrinë e Mbrojtjes, u paraqita në Drejtorinë e Kuadrit të këtij dikasteri, në Tiranë. Kisha dorëzuar detyrën e agronomit të lokalitetit, isha ndarë me shokët e punës dhe me njerëzit e familjes e të afërmit. Rrugën për në Tiranë, e cila ishte rreth 200 km. e zgjati gati 6 orë, nuk e ndjeva fare. Më dukej sikur po nxitoja drejt një bote tjetër, më të përkryer. Nuk e teproj, po të shkruaj se kisha përshtypjen se po shkoja “në parajsë”, ku do të prekja ëndrrën time. Mendja “bridhte “ gjithandej dhe fantazia e shfrenuar e adoleshentit cekte të paimagjinueshmen. Dija se po shkoja në Bashkimin Sovjetik, për t’u bërë pilot, teksa për shkencën e fluturimit dhe për teknikën që e bënte atë të mundur, nuk kisha kurrfarë njohurie. Çdo gjë e prekja vetëm nëpërmjet imagjinatës. Ëndërroja, kuturu.

Në Tiranë, përpara Ministrisë të Mbrojtjes, aso kohe ishte një lulishte; e madhe, e bukur, plot me stola druri. Oficeri i Drejtorisë të Kuadrit, i njëjti njeri, më takoi e më tha të pres sa të grumbullohen shokët e mi. Shpejt erdhën mjaft djem, të cilët, si unë, ishin klasifikuar “të aftë”, për të hyrë në shkollën e aviacionit, për pilotë. Aty, pranë, u grumbulluan të tjerë djem, të cilët do të shkonin për studime detare. Në ata vite, vetëm oficerët këmbësorë dhe të ndonjë specialiteti tjetër përgatiteshin në Shkollën e Bashkuar të Oficerëve “Enver Hoxha “; oficerët e armëve speciale dërgoheshin për studime në Bashkimin Sovjetik. Përvoja sovjetike, në fushën e mbrojtjes së vendit ishte absolute.

Në vitin 1958, në vendin tonë ishte çelur shkolla e aviacionit, për të përgatitur pilotë luftarakë. Si fillim, shkolla e aviacionit, u çel me një skuadrilje avionësh, të lehtë mësimorë, me helikë, të tipit Jak-18 A, në përbërje të  regjimentit gjuajtës- bombardues të dislokuar në qytetin “Stalin”. Një vit më vonë, studentët që kishin përfunduar programin e fluturimeve, në këtë tip avioni,  nisën përgatitjen për të kaluar në avionët reaktivë MIG -15 Bis. Një grup tjetër studentësh nisën programin, në avionin me helikë JAK-18A. Në këtë mënyrë, shkolla e parë e aviacionit shqiptar,  e ngritur  me iniciativën e guximshme të pilotit të klasit të Parë, kolonelit Niko Selman Hoxha mori formë të plotë, me dy skuadrilje, të mbështetura në Regjimentin e vetëm të Qytetit “Stalin”. Për shkaqe të njohura, të cilat lidheshin me të çarën që kishte ndodhur mes vendeve të ish kampit socialist, fluturimet në avionët reaktivë zhvilloheshin në aerodromin fushor të Poros.

Më 22 qershor të vitit  të vitit 1960, rreth orës 10. oo, gjatë fluturimeve stërvitore, me avionët MIG-15 Bis, ndodhi një katastrofë ajrore ku gjeti vdekjen studenti simpatik, mjaft i zgjuar Jovan Kacorri, nga Boboshtica. Ai, mbi qytetin e Fierit, në lartësi të vogël, kreu një figurë pilotazhi (boçkë) , për të cilën nuk ishte i përgatitur plotësisht dhe e çoi avionin e tij, në tokë. Katastrofa, ajrore e cila përfundoi me vdekjen e studentit dhe me shkatërrimin plotësisht të aeroplanit, ishte mjaft e rëndë e me pasoja. Në skuadriljen reaktive të shkollës, por jo vetëm, mes studentëve për pilotë u krijua një gjendje e rëndë psikologjike. Ndikime negative u dukën dhe tek studentët që aso kohe fluturonin në avionët me helikë ; madje dhe në radhët e pilotëve të regjimentit. Ngërçi që u krijua u kapërcye me guximin dhe trimërinë e atyre djemve të zgjedhur dhe me vendosmërinë e kurajën e pashoqe të kolonelit Niko Hoxha, i cili ishte komandant i Regjimentit dhe i shkollës. Pas një pune intensive teorike dhe përgatitje në tokë, të detajuare të lidhur ngushtë me ushtrimet e programit ajror, me këmbënguljen e pilotëve instruktorë dhe të komandantit të tyre “kokëkrisur”, rifilluan fluturimet me studentët, në aerodromin fushor të Poros. Banorët e Poros e të fshatrave përreth, të cilët ishin familjarizuar me zhurmën e motorëve reaktivë, i panë përsëri në ajër, “ zogjtë e bardhë të qiellit” e u gëzuan shumë. Ngërçi që krijoi ajo ngjarje fatkeqe  ishte kapërcyer me guxim e trimëri dhe me iniciativë. Gëzuan të gjithë dashamirët, u gëzua shumë kolonel Niko Hoxha, i cili e kishte “marrë për dore “ aviacionin shqiptar dhe kishte dhënë fjalën e burrit se do të nxirrte pilotë në Shqipëri, nga radhët e djemve guximtarë vendas.

U krijua përshtypja se e keqja kishte kaluar e jeta po rridhte në shtratin e vet. Të dyja skuadriljet që përgatisnin pilotë vazhdonin të fluturonin e të gjithë po i gëzoheshin suksesit. Por, siç thoshte vetë Koloneli ynëpiloti guximtar Niko Hoxha: “Buza e plasur nuk qesh kurrë”! Një ngjarje tjetër erdhi papritur e situata në shkollën e aviacionit “ u helmua “ përsëri. Sapo kishin rifilluar fluturimet në avionët reaktivë, studenti për pilot Petraq Qafëzezi, një djalë shtatlartë, fytyrë gjatë, me dregëza, gjatë pilotimit në zonë, ra në pozicion të panjohur  (shtopor) dhe braktisi aeroplanin me katapultë. Mekanizmi katapultë-parashutë funksionoi për mrekulli e Petraqi u ul në tokë, shëndoshë e mirë. Aeroplani i tij u përplas me tokën e u shkatërrua. Pa u shuar jehona e katastrofës, përsëri ngjarje ajrore e jashtëzakonshme. Fati deshi që Petraqi mbeti i gjallë, por shkolla e aviacionit, e para lule që çeli në bahçen e Ushtrisë Popullore, u mbyll. U mbyll, mes polemikash e keqardhjes. Të ashpra ishin polemikat mes “shefave “, të aviacionit e të Ushtrisë. Ndoshta nuk është vendi, por ja vlen të theksohet se gjenerali Petrit Dume, në atë kohë Shef i Shtabit të Ushtrisë, nuk e deshi mbylljen e shkollës së aviacionit. Megjithatë, shkolla u mbyll e studentët e të dy grupeve, u bashkuan me ne, rishtarët e do të niseshin për të vazhduar fluturimet në shkollat e aviacionit të Bashkimit Sovjetik.

Në Tiranë, në pritje të nisjes për në Bashkimin Sovjetik, tok me shokët u endëm rrugëve e dyqaneve të metropolit. Kishim kuriozitetin për të parë këtë qytet të madh e të zhvilluar, bukuritë e tij dhe njerëzit, rrugët dhe institucionet. Tiranasit, na tregonin udhët e na shuanin kureshtjen. Familjet na kishin dhënë ca para, me vete dhe ne, siç veprohet kur ato nuk i ke fituar vetë, “u ramë me top”. Me orë të tëra bisedonim e thurnim plane për të ardhmen që na priste, në stolat e lulishtes pranë Ministrisë të Mbrojtjes, në pritje të ndonjë sinjali pozitiv nga Drejtoria e Kuadrit. Ishim të paduruar e u bëmë të bezdisur, me pyetjet tona, kohë e pa kohë. U bëmë shokë, kishim të njëjtin shqetësim, filluam ti zbulojmë njëri-tjetrit të fshehtat e moshës e të dëftejmë për familjen, fshatin, qytetin apo krahinën nga vinim, për të mbushur kohën.

Ato ditë, në kinematë e kryeqytetit kishte nisur të shfaqej një film, i ri i prodhimit sovjetik. Bënte nxehtë e ishin në funksionim kinematë verore. Filmi e kishte marrë subjektin nga Lufta e Dytë Botërore dhe shpaloste epërsinë, në ajër të aviacionit sovjetik, kundrejt atij gjerman. Titulli i filmit ishte :”Qielli i Balltikut”. Si pilotë të ardhshëm, me grupe shokësh e individualisht, vajtëm në kinema dhe e pamë filmin. Subjekti afër nesh që do të studionim për t’u bërë pilotë dhe niveli i lartë artistik i filmit, na pëlqyen e na intriguan. Pati ndonjë shok që e pa filmin më tepër se një herë. Në stolat e asaj lulishte, e cila na u bë “e afërt, ” komentonim  me zell, për probleme të veçanta të filmit; sipas njohurive që kishim për aviacionin, në atë kohë. Në tërësi filmi u pëlqye e u prit mirë. Ishim entuziastë e ndiheshim mirë që ata pilotë fitimtarë do të ishin instruktorët tanë të fluturimit e ne, kishim çfarë të mësonim prej tyre. Çmonim aftësitë luftarake dhe trimërinë e pilotëve sovjetikë dhe donim t’u ngjanim atyre. Po ta themi siç ndodhi, jo çdo gjë, në atë veprimtari kulturore, sporadike, tonën, ishte me ngjyrë rozë. Ndonjë shok nga të grupit tonë, kur pa filmin, u step e u lëkund në vendimin që kishte marrë, për t’u bërë pilot. Nëse erdhi në shkollë me ne, kjo ndodhi për faktin se nuk donte të binte në sy dhe për të ruajtur opinionin që kishte krijuar tek shokët, në ato pak ditë. Më vonë, në forma të ndryshme, ku hapët e ku në mënyrë të kamufluar, pozicioni i tërhequr i tij u konkretizua, me largimin nga fluturimi e aktivizimin në sektorë e shërbime të tjerë, afër e në të mirë të aviacionit, ose jashtë tij. Madje, pati dhe nga ata, të cilët nën presionin e familjeve, dolën jashtë radhëve të Ushtrisë Popullore.

Ditët e endjes tonë nëpër kryeqytet shërbyen për t’u grumbulluar e formësuar, si grup dhe për t’u veshur me uniformë ushtarake. Shumica e shokëve të grupit tonë kishin ardhur nga jeta civile e ishin të veshur me rroba sido-kudo; sipas gustos e mundësive ekonomike të secilit. Kërkohej të ishim të veshur njëlloj. Ne, që kishim ardhur nga jeta civile, na çuan në Punëtorinë Ushtarake ku na veshën si studentë ushtarakë. Uniforma me të cilën na veshën në punëtori ishte: Këpucë boksi, me qafë, të zeza, me shollë e gozhdë nga poshtë, me gambale e qafë. Kostumin: pantallona të lëshuara e xhaketë, me qafore të bardhë, i kishim prej stofi të hollë leshi, të prodhimit sovjetik, në ngjyrë kaki me një nuancë të gjelbër. Në mes ngjeshëm një rrip lëkure, të gjerë, të trashë, me një tokëz të madhe, ngjyrë ari. Në kokë ngjeshëm një bustinë ushtari, të cilës, rusët i thoshin pillotkë. Në Moskë, kur na panë të veshur me atë uniformë të çuditshme, njerëzit e thjeshtë, në rrugë, na shikonin e i pëshpëritnin njëri-tjetrit : Vot, pozharniki që do të thotë: ja, zjarrfikësit ! Ngjanim si zjarrfikës. Kjo nofkë nuk na u hoq për mjaft kohë.

Në grupin tonë ishin 4 djem, të cilët kishin mbaruar shkollën e mesme ushtarake “Skënderbej” e cila, në ato vite klasifikohej si njëri nga gjimnazet më të mirë të vendit. Ata ishin të veshur, siç u veshëm ne dhe  u afruan shpejt e u kompaktësuan me grupin e të ardhurve nga jeta civile. Në grupin e “skënderbegasve “ishin:

1)      Ahmet Sulejman Zogu, nga fshati Valikardë i rrethit të Dibrës.

2)      Bashkim Dervish Kozeli, me origjinë nga fshati Kozel i rrethit të Kolonjës.

3)      Mustafa Bajram Gjokutaj, nga fshati Kuç i rrethit të Vlorës.

4)      Fadil  Selam Nenaj (Braho) , me origjinë nga fshati Kuç i rrethit të Vlorës.

Ish skënderbegasit e njihnin jetën ushtarake dhe kërkesat e disiplinës në ushtri. Ata luajtën rol të rëndësishëm për të përçuar tek ne njohuritë që kishin për veçoritë e jetës në ushtri.

Rishtarë në ushtri ishin:

1)      Sefedin Hasan Tomçini, nga fshati Pollozhan i rrethit të Dibrës.

2)      Hysen Hyka, qytetar nga Kruja.

3)      Adem Ceça, nga fshati Kllojkë i rrethit të Tiranës.

4)      Minush Azis Karalliu, qytetar nga Tirana.

5)      Petraq Papaanastasi, qytetar nga Tirana.

6)      Mihal Pano, qytetar nga Tirana.

7)      Petraq Koroveshi, qytetar nga Tirana.

8)      Petrit Shima, qytetar nga Tirana.

9)      Agron Balashi, qytetar nga Elbasani.

10)   Pandeli Miti Lëngu, qytetar nga Fieri.

11)   Vaso Leko Pesha, qytetar nga Gjirokastra.

12)   Sherif çelo Hajnaj (Bracki) qytetar nga Patosi.

13)   Koço Ilija, qytetar nga qyteti “Stalin”.

14)   Zyhdi Fetah Meçaj, qytetar nga qyteti “Stalin”.

15)   Dhori Nasi Zhezha, nga fshati Zharëz i rrethit të Fierit.

16)   Xhevahir Musta, nga rrethi i Matit.

17)   Niazi Xhevit Nelaj, nga fshati Kalivaç i rrethit të Tepelenës.

18)   Xhevit Kabella, nga fshati Tragjas i rrethit të Vlorës.

19)   Vangjel Koçi, nga fshatrat eminoritetit të rrethit të Sarandës.

20)   Nevruz Velo Duraj, nga fshati Kalenjë i rrethit të Mallakastrës.

21)   Roland Mandi Sofroni, qytetar nga Korça.

22)   Jorgaq Bakshevani, qytetar nga Korça.

Para se të niseshim për në Bashkimin Sovjetik, me grupin tonë u bashkuan studentët për pilotë, të cilët kishin fluturuar në aeroplanët JAK-18A, në shkollën e aviacionit, në qytetin “Stalin “, e cila u mbyll, disa ditë më parë. Në grupin e tyre ishin:

1)      Lutfi Islamaj, nga fshati Dhëmblan i rrethit të Tepelenës.

2)      Rrapo Kodheli, nga fshati Hekal i rrethit të Fierit.

3)      Bahri Meshahu, nga fshati Bubës i rrethit të Përmetit.

4)      Bardhyl Kozma Lubonja, qytetarnga Korça.

5)      Koço Biku, nga fshati Grapsh i rrethit të Korçës.

6)      Stillo Mëlica, nga fshati Çorraj i rrethit të Sarandës.

7)      Agim Refat Ismaili, nga fshati Qafëzez i rrethit të Kolonjës.

8)      Surri Myrto Barbullushi, qytetar nga Shkodra.

9)      Sazan Abibi, qytetar nga Tirana.

10)   Thanas Papa, qytetar nga Berati.

Këta, natyrisht ishin më të avancuar nga ne, si në çështjet e fluturimit dhe sa i takon njohurive mbi rregullin e disiplinën, në ushtri. Ne, rishtarëve na mbetën sytë tek uniforma e tyre e bukur. Ata ishin të veshur me një uniformë liridalje, të kursantit për pilot, e cila ishte mjaft e bukur. Kostumi në ngjyrë gri me nuanca bojë qielli dhe në kokë mbanin kapelën e bukur të aviatorit, me zbukurimet përkatëse. Tek i shikonim, ashtu, të rinj, të hijshëm, tërë nur; të shkathët e të veshur me atë uniformë që u shtonte hijeshinë, u bëmë ziliqarë por u mbushëm plot krenari, për shokët tanë, të rinj. Një ditë para se të niseshim  na mblodhi, në një sallë të Shtëpisë Qendrore të Ushtrisë Popullore një gjeneral. Ai quhej Sadik Bekteshi dhe kryente detyrën e rëndësishme të Drejtorit Politik të Ushtrisë Popullore. Shtatlartë, me pamje serioze, krenar për uniformën që kishte në trup dhe për origjinën e tij. Shtetari na informoi për situatën brenda vendit dhe atë ndërkombëtare. Gjenerali, me një gjuhë veriore, të theksuar, na bëri me dije dhe për të çarën që kishte ndodhur në Bukuresht, në qershor të vitit 1960, mes Partisë së Punës të Shqipërisë dhe partive të vendeve të Kampit Socialist. Porosia e veçantë e tij ishte: ”Kujdes, mos bini pre e provokacioneve, në çdo rast mbroni vijën e partisë dhe interesat e vendit tonë”. Porositë me vlerë të Drejtorit Politik të Ushtrisë, i mbajtëm si “ vëthë në vesh “. Ato na prinë në çdo qëndrim e veprimtari tonën. Domethënien e plotë të tyre e  kuptuam vetëm kur u kthyem në vendin tonë, pas një viti.

Më 25 gusht të vitit 1960, herët, në mëngjes, me një autobus ushtarak, bojë bari, me turi, 36 djem adoleshentë, shkuam, nga Tirana, në aerodromin e Rinasit, për të hipur në aeroplanin  e transportit të largët i cili do të na çonte në Moskë. Aeroplani i prodhimit sovjetik i markës TU-104, me 2 motorë reaktivë (një në çdo krah) ishte ulur në pistën e aerodromit ushtarak të Rinasit, i cili, në atë kohë shfrytëzohej edhe nga aeroplanët e transportit ajror të vendeve të ndryshëm. Aeroplani ishte aty, e ne e pamë por nuk u ngjitëm në shkallët e tij. Pilotët dhe teknikët e tij, në një kontroll rutinë kishin shfaqur dyshime për funksionimin e një motori, prandaj e kishin pezulluar ngritjen në ajër, përkohësisht. U mërzitëm shumë. Kokulur e turivarur u kthyem andej nga kishim ardhur.  E kishim bërë mendjen “top” për t’u nisur, por nuk na eci fati. Fluturimi ynë u shty për të nesërmen. Kaluam dhe një natë të “trazuar”, me ëndrra e hamendësime. Nuk na vinte mirë të ktheheshim në familje pa shkuar aty ku u nisëm. Bashkëfshatarët e mi do të këndonin avazin e vjetër:” Vajti djali në Kolloz; vajti shul e erdhi lloz”. Shqetësimi im nuk lidhej me pasigurinë e fluturimit, për të cilën nuk kisha njohuri por me drojën se mos na anulonin vajtjen në Bashkimin Sovjetik.

Të nesërmen, më 26 gusht 1960, siç ishim, plot 36 vetë, morëm sërish udhën e Rinasit. Kësaj here fati ishte me ne. Zumë vend në aeroplan e u nisëm. Për mua, si dhe për mjaft shokë të tjerë, ishte hera e parë që shikoja aeroplan, me sy, kaq afër sa mund edhe ta prekja, madje kisha shansin fatlum të hipja në aeroplan e të fluturoja me të. Kurioziteti im ishte i madh, për këtë fluturim interesant. Ai i kalonte kufijtë e individit. Të gjithë sa ishim në aeroplan kishim të njëjtin shqetësim ; të mbërrinim shëndoshë e mirë dhe sa më parë, në Moskën e shumëlakmuar. Aeroplani TU-104, me të cilin do të fluturonim ishte i kohës, i madh, i bukur e i sigurtë. Ai nuk i ngjante fare atij skeletit të mbetur karakatinë në fushën e Kalivaçit, të cilin “e rropën “ fshatarët e mi, duke e katandisur hunjë, për të rrethuar gjerdhet e arave. Sapo kaluam kufirin e vendit tonë e u futëm në hapësirën ajrore të fqinjit tonë të Veriut, republikës të Malit të Zi. Aeroplani ynë fluturonte në lartësinë 10.000 m. Stjuardesa, një bionde e gjate dhe elegante, gjithë nur e naze, herë pas here na njoftonte vendndodhjen e aeroplanit; lartesine, shpejtësinë dhe tregues të tjerë të fluturimit tonë. I qetë por tërë kuriozitet, nga kolltuku ku isha ulur, vështroja tokën që rrëshqiste poshtë krahëve të aeroplanit. Nuk di pse ajo më ngjasonte me zhgarravinat që bëjnë fëmijët risharë, në një fletore vizatimi kur ata sapo kanë hyrë në klasën e parë të shkollës fillore.

 

Fluturuam mbi Jugosllavi, Rumani, Ukrainë e më në fund mbi Rusi. Përmes emocioneve të shumta dhe kënaqësisë që të dhuron fluturimi i parë, në atë lartësi, vura re diçka që më mbeti në mendje. Fluturuam mbi terrenin tonë malor dhe mbi atë të Malit të Zi, i cili ngjante shumë me tonin ; mandej kaluam mbi territore fushorë; mbi fusha te pamat, të cilat më dukeshin si të qëndisura me dorë, nga puna e njeriut. Shikoja dhe, me vete mendoja: “ Edhe natyra na e ka bërë me hile, edhe Zoti na ka parë me syrin e njerkës”! Dikush, duke e parë çështjen me syzat e politikanit, mund t ë thotë: “ Malet e shumtë na kanë vënë në pozicione të privilegjuara”! Ec e gjeje kush ka të drejtë në gjykimin e kësaj gjëje. Fluturuam 2 orë e avioni “nuk më zuri” edhe pse ngrihesha në ajër, për të parën herë. Sportiviteti im, ndoshta e tha fjalën. Bashkudhëtarët e mi, gjithashtu e përballuan mirë fluturimin”e gjatë”. Kur kishin kaluar më se dy orë nga ngritja e ndërkohë që dita “po thyhej”, aeroplani ynë u ul, butë-butë në aeroportin “Vnukovo”, të Moskës. Aq “ëmbël “ e kishin realizuar uljen pilotët sa ne, pasagjerët, fluturuesë të ardhshëm, nuk e ndjemë farë prekjen e rrotave, me betonin e lëmuar të pistës me përmasa gjigande. Në aeroport pamë të gumëzhinin mjaft udhëtarë e të lëviznin aq shumë aeroplanë. Edhe ne, nuk mbetëm shumë pas. Këpucët tona me gozhdë, nga fërkimi me betonin e rrugëve lidhëse dhe mbi platformat metalike të “ urave” të mbikalimit, lëshonin një zhurmë të llahtarshme. Kalimtarëve të rastit kjo u bëri përshtypje e na shikonin me habi. Meqenëse edhe uniforma që kishim veshur ishte disi e çuditshme e ata nuk e kishin parë ndonjëherë, njerëzit, nën zë, komunikonin me njëri- tjetrin: “Pozharniki” që në shqip do të thotë :”zjarrfikësit”. E kishim dëgjuar dhe më parë këtë novkë, pa të keq. Në aeroport na pritën përfaqësues të ambasadës tonë, në Moskë dhe oficerë madhorë të dërguar nga komanda e shkollës së aviacionit ku do të shkonim. Një oficer sovjetik, i cili mbante mbi supe spaletat e majorit, pas zbritjes nga avioni, na dha nga 100 rubla, në dorë. Menduam se ato ishin pare xhepi, për të përballuar shpenzimet rutinë. U zhgënjyem, me të vajtur në shkollë, në Batajsk. Komandanti i kursit, kapiteni Korzhenkov, na njoftoi se, ato 100 rubla ishin paga e muajit gusht 1960. Mesditën e kaluam në ajër e nuk patëm mundësi të drekonim. Kishim uri dhe nevoja të tjera. Në Sheshin e Kuq, i cili ishte më i afërti kërkuam një  WC publike. E gjetëm atë që kërkonim  por ajo  ishte e paparë për ne, shqiptarët. NJë vagon treni, mbi rrota, i përshtatur si WC. këtu u prezantuam nga afër me atë “parajsë” mbi tokë, e cila na ishte trumbetuar me forcë, në Shqipëri. Duke u ngjitur nëpër shkallë, na zunë sytë një burrë, të cilin e shtyri dikush e ai ra, pa jetë. Askush nuk e ktheu kokën, pa lere ti jepnin ndihmë. Në rrugë, pamë njerëz me sahate e bizhuteri,  në dorë, të cilët ta jepnin mallin, aq lirë sa u mjaftonte për të pirë një gotë vodkë. Siç vepronin në ato kohë meshkujt e pakulturuar, tek ne, njëri nga shokët tanë, i cili kishte ardhur nga fshati, ku nevojat kryhen në natyrë, me organin e mashkullit në dorë, me emergjencë, pa një kabinë të hapur dhe, në ecje, pa mbërritur tek vendi i caktuar, nisi të urinonte. Në kabinë ndodhej një femër ruse, e cila e kishte lënë derën e wc hapët dhe e “ pagoi ”gabimin; djali i ardhur së largu e spërkati me urinë. Nuk u bë ndonjë zhurmë, veç një klithme habie që lëshoi femra. Deri sa të shkonim për të ngrënë, me një autobus ushtarak na shëtitën nëpër qendrën e metropolit. Pamë Sheshin e Kuq, Kremlinin, Kishat fantastike  në qendër, kaluam gjatë bregut të lumit Moska, pamë së largu Universitetin “Lomonosov, “Ministrinë e Jashtme, hotelin “Ukraina” dhe ndërtesa të tjera të larta, karakteristike. Pastaj na çuan në një restorant popullor, i cili i kishte çmimet më të ulëta dhe gatuanin mirë. Majori nga Batajsku nuk na u nda për asnjë çast. Do të hanim drekë e darkë, bashkë. Po ta dinin ndodhinë fshatarët e mi, në Kalivaç të Tepelenës, mesiguri do tja çkulnin këngës polifonike:  “Rrondokop, o rrondokop, drekë e darkë do ti hash tok. . ”. Kështu na ndodhi dhe neve, në atë vend të largët e të ftohtë. Restoranti ishte i thjeshtë, pa salltanete, tip mense. Megjithatë, në atë mjedis sundonte rregulli, pastërtia dhe dashamirësia. Disa vajza, të bukura e të shkathëta, të veshura mirë, të cilat bënin kamerieren, na ndihmuan të sistemoheshim nëpër tavolinat bosh e na shërbyen ushqimet. Restoranti ishte vetëm për ne, shqiptarët. Na kishte marrë uria. Buka, e prerë në feta të holla, të vendosura në disa kanistra të vogla xunkthi, ishin vendosur mbi tavolina, me kursim. Vendasit, kur hanin ushqim, konsumonin pak bukë. Ne, shqiptarët, si Ballkanas të vërtetë  mendjen e kishim tek buka. Deri sa në tavolinë erdhën gjellët, ne e kishim përlarë bukën. Kamerieret, të habitura nga sjellja jonë na sollën rishtas, bukë. Porosi për gjellë nuk dhamë. Hëngrëm ato gjellë që kishte porositur shoqëruesi ynë, majori i aviacionit sovjetik. Provuam supën ruse, me lakra e kore buke të pjekur, e cila ishte e shijshme por tepër e hollë. Hëngrëm dhe gjellë me perime e mish derri. Dikush porositi e piu birrë.

Kujtuam se dreka ishte falas. Na erdhi kamerierja. Ajo, me buzëqeshje e njerzillëk, në një letër të bardhë, bëri llogarinë e shpenzimeve dhe kërkoi nga 15 rubla, për secilin. Ata që pinë birrë, e paguan dhe pijen. Vetëm buka ishte pa para. E kuptuam përse na i dha 100 rublat majori, kur na priti në aeroport. Gjatë asaj dreke-darkë na ndodhi dhe një incident i vogël. Njëri nga shokët tanë, gjatë konsumimit të ushqimit kërkoi ujë, në shqip. Dinim disa fjalë në gjuhën ruse, por kurrsesi nuk na shkonte në mendje se fjala ujë, në gjuhën ruse, do të thotë, siç i themi ne, në shqip organit të mashkullit. Shoku ynë, Minush Karalliu, nga qyteti i Tiranës, i cili kishte ndërprerë studimet në vitin e dytë të Universitetit të Tiranës, për të ardhur në aviacion dhe që e zotëronte  më  mirë nga ne gjuhën ruse, ndërhyri e sqaroi:” Mos, o budalla, se fjala qe the ti, në rusisht është fjalë turpi”. E kaluam si shaka padijeninë e shokut tonë.

Në mbrëmje, rreth orës 20, me një tren cilësor u nisëm për në Jug. Treni shkonte në Krasnodar e më tej, në Odesa. Meqenëse natën do ta kalonim në udhëtim, treni ishte me vagonë për fjetje. Një kupe (kabinë) ishte me 4 shtretë, tip marinari; poshtë e lartë. U sistemuam nëpër vagonë dhe, pas pak, shoqëruesja e trenit na solli teshat për të fjetur. Në kompletin e fjetjes kishte batanije pambuku, çarçafë  të bardhë, jastëkë e këllëfë jastëku, po të bardhë, Të gjitha teshat ishin të reja e mbanin erë sapun.

Në vagonin ku u sistemova unë, ishte dhe një burrë, rreth të pesëdhjetave, moskovit, me syza miopi, me trup mesatar, jo i shëndoshë, me profesion inxhinier. Ai shkonte për pushime, në Soçi. Ishte pushues i vonuar bashkudhëtari im. Nuk e pyeta, si e përse, mbasi shumë pak dija rusisht. Dy metodat mësimore të Nina Potapovës që kisha bërë në shkollën e mesme, nuk më mjaftonin as për të kërkuar për të ngrënë e për të pirë. Megjithatë, me këmbë e me duar, siç e kemi ne, ballkanasit  dhe me ndonjë fjalë që dija, gjysma në shqip e gjysma në gjuhën e tij, them se u mirëkuptova me inxhinierin moskovit. Kur do të ndaheshim, i dhurova rusit një libër me poezi të Millosh  Gjergj Nikollës, në rusisht. Në fletën e parë i shkrova një dedikim, në shqip dhe adresën time, të fshatit në Kalivaç të Tepelenës. Miku im i ri, u prek mjaft nga bujaria ime dhe për ekuivalencë,  nxori nga çanta valixhe një palë domino, të reja, të bukura, prej bakeliti. Ai donte të mi falte dominotë por unë nuk ia pranova. Me atë rusishten time të çalë dhe me ndihmën e shenjave, sikur të isha shurdh-memec, i lashë të kuptonte tjetrit se dominotë i duhen, për vete, gjatë pushimeve. Kur zbrita në Rostov mbi Don, u takuam përzemërsisht, sikur të ishim miq të lashtë por që atëherë, nuk e kam parë e nuk kam dëgjuar asgjë për të.

Natën e parë, në tren e kaluam qetë. Na zuri gjumi, për shtatë palë qejfe, nga lodhja ditore. E kishim të mbledhur mendjen se po shkonim të sigurtë në shkollën e aviacionit dhe kthim prapa nuk mund të kishte. Ditën tjetër, e cila ishte e para, në rrugëtimin me tren, përshkuam tërë ato ultësira të pamat, e nuk na zunë sytë asnjë kodër, se për mal nuk bëhet fjalë fare. Tokë e zezë, gjithandej e punuar dhe e mbjellë, livadhe të bleruar, fusha, fshatra e qendra të banuara, pa mbarim. Më pëlqeu shumë sistemimi i parcelave dhe brazdat, të përmbysura bukur; brazda të drejta në tokë të zezë, humusore. Mëngjesi ishte i freskët, dikush prej nesh u ankua se kishte ftohët. Pasagjerët, gjatë atij rrugëtimi, në stacione të ndryshëm, ngjiteshin në tren dhe zbrisnin prej tij të ngathët, si me përtesë e plogështi. Disa gra, të moshave të ndryshme, plot shëndet, të veshura me ata fustanet e gjerë,  me lule dhe me nga një shall, të hedhur krahëve, të ngjallura, aq sa nuk kuptohej ku e kishin belin, të struktura, pas ndonjë rrëze, mbështjellë me petkat e tyre, flisnin shumë e me zë të lartë, për t’u bërë reklamë farave të lulediellit dhe mollëve që kishin nxjerrë në shitje. Fjalët e grave i dëgjoja por nuk kuptoja domethënien e tyre. Për një gjë isha fare i sigurtë; ato reklamonin mallin. Dita  në rrugëtim me tren ishte ca e mërzitshme dhe monotone. Treni ndaloi në mjaft qendra të banuara dhe ndalesat e tij ishin të gjata. Nuk ma mbante të zbrisja nga treni, nga frika se mos mbetesha në ndonjë stacion dhe e dija që do ta kisha punën “pisk”!

Nata e dytë nuk na la tjetër shijë. Po ajo trokitje, monotone dhe e vazhdueshme e rrotave pas shinave po ajo pritje, që ta përcillnim sa më shpejt terrin e natës e të sosnim në destinacion. Monotoninë e ditës e theu, disi, një shi, i butë, i dendur, i cili nisi ndaj të ngrysur e vazhdoi gjatë. Shiu paralajmëronte fundin e asaj vere dhe afrimin e vjeshtës së artë, siç thonë rusët. Moti u freskua e ne, u mbështollëm më herët, në jatakët tanë të fjetjes. Na zuri një gjumë i “ëmbël e i butë”, si shiu që binte jashtë dritareve të trenit. Ndonjë nga shokët tanë, për të marrë pak energji, hapi shishen e konjakut që kishte me vete, i cili, normalisht ishte i markës “ ekstra”, i prodhuar në Korçë. Konjak cilësor, të cilin e pëlqenin shumë rusët pijedashës.

Mëngjesi na gjeti në stacionin hekurudhor të Rostovit mbi Don. Tashmë ndodheshim në rajonin e Kaukazit të Veriut. Qyteti është i stërgjatur e shtrihet në bregun Perëndimor të lumit Don. Në të dyja anët e lumit banojnë kozakë, një popullsi autoktone, luftarake dhe e lashtë, sa vetë këta troje. Në atë kohë, qyteti i Rostovit mbi Don numëronte një popullsi prej 1. 500. 000 banorë. Qyteti nis aty ku mbaron një gjuhëzë e detit të Azovit. Në afërsi me Rostovin mbi Don, janë qytetet Taganrog, Jejsk, Shahti, Çumbur Kasa, Batajsk etj. Në anën Lindore të qytetit, pranë lumit, ndodhet një aerodrom i madh, i cili shfrytëzohej në mënyrë të dyfishtë ; nga aeroplanët ushtarakë dhe nga flota e aviacionit civil. Aeroplanët civilë, zbrisnin në hapësirën ajrore të Mokrij Batajskut, aty ku ndodhej Zona Nr. 1 e pilotimit të aerodromit tonë.

Para se të shkonim në qytetin e Rostovit mbi Don, dikush, me dashamirësi na tha : “ Kujdes, në atë qytet ka shumë huligane “! Këtë  këshillë miqësore e kishim dëgjuar dhe për qytete të tjerë rusë. Po ti mbledhësh qytetet e paralajmëruar si fole të huliganeve, nuk ishte e vështirë të arrije në përfundimin se gjithë hapësira sovjetike kontrollohej nga huliganizmi. Ndoshta ata njerëz të mirë që na këshillonin të ishim të kujdesshëm, kishin të drejtë. Ajo që përjetuam më pas i vërtetoi thëniet e tyre profetike.

Rostovi mbi Don, në atë kohë kishte një ekip futbolli cilësor dhe luante në kategorinë e parë të kampionatiot sovjetik të futbollit. Në përbërje të ekipit që përfaqësonte atë qytet futbollistët, përgjithësisht ishin ushtarakë, prandaj ekipi kishte emrin :” SKA Rostova na Dony”. Futbollistët e këtij klubi, Oleg Karpov (mbrojtës) dhe sulmuesi Viktor Ponjedjelnik,  (qendërsulmues i ekipit kombëtar) ishin lojtarë me emër. Në bregun e lumit Don, ishte një port i vogël, lumor dhe një plazh, i cili frekuentohej dendur nga vendasit.

Në stacionin e trenit të Rostovit mbi Don, kishin dalë për të na pritur disa studentë shqiptarë, për pilotë, të vitit të dytë, të cilët kishin përfunduar programin e fluturimeve në avionët JAK- 18 A dhe ishin në prag të provimeve të kursit. Mbaj mend se na pritën studentët: Nazmi Dautaj, Selman Habilaj, Niko Lubonja e Nesti Pojani. Dy të fundit ishin korçarë. U takuam e u përqafuam, miqësisht me njëri-tjetrin, sikur të njiheshim prej kohësh. Mbasi zumë vend në autobusin ushtarak, njëri nga studentët pritës, korçari Anesti Pojani pyeti: “ A ka njeri nga Korça “ ? “Po”- u përgjigj Bardhyl Lubonja e dikush tjetër. Nga Rostovi mbi Don, me autobus udhëtuam dhe 7 km. të tjera, për të mbërritur  në qytetin e Batajskut, në Aviogorodok. Atje do të banonim e do të fluturonim. Dita e parë e jetës në Aviogorodok ishte “dita e kapterit”. Na duhej; së pari të ushqeheshim e pastaj të laheshim, të visheshim e të sistemoheshim për të fjetur. Me të gjitha këto u përballëm që prej mbërritjes në shkollë,  deri në ditën që u larguam prej saj. Vijon . . .

2 thoughts on “Një ëndërr fëmijërorë e kahershme”

  1. Po shkruan ndonje liber edhe ti. Mos u lodh se je shume larg kesaj pune.

  2. Ndersa une mendoj se per kete qe po ben te jane mirenjohes jo vetem personazhet ,por edhe ne te tjeret qe i lexojme deri ne fund kujtimet e qiellit siç mund ti quajme.Duke pritur shkrimin tjeter…

Comments are closed.