Fundi i shtatorit të vitit 1961 më gjeti në Tiranë. U enda nëpër Kryeqytet 3-4 ditë, me radhë, në kërkim të takimit me njerëzit e mi. Duhet ti takoja, patjetër, se kur të shkoja në fshat, mesiguri që do të më pyesnin për ta. Në familjen e djalit të tezes, i cili quhej Muhamet Beqiraj, në Tiranë, mësova se nëna, babai dhe gjithë fisi im ishin shumë të merakosur për jetën dhe shëndetin tim. Legjenda të papara e fantazi nga më të shfrenuarat kishin mbushur thashethemnajën, në fshat e në krahinë.

Disa njerëz, nga padija ose nga zemërligësia përhapnin njoftime të rreme dhe dashakeqe për ne që ishim me studime ushtarake në Bashkimin Sovjetik. Kishte mes tyre njerëz që përhapnin se ne, studentët për pilotë, na kishin vrarë. Ata që kishin mbetur gjallë ishin nëpër burgje ose kishin kërkuar strehim politik, në atë vend. Të tjerë shkonin akoma më tej; ata përhapnin njoftimin, të cilin edhe vetë nuk e besonin, se ne, kishim kaluar Oqeanin e ndodheshim në Amerikë. Këto shpifje dhe hamendësi i shkonin, pa komente, nënës dhe babait tim, dy njerëzve më të ndjeshëm ndaj çështjes në fjalë. Zemra e nënës, disa i besonte, verbërisht e disa të tjera përpiqej, në vetminë e saj ti ndrydhte e ti mblonte thellë në koshiencën e saj. Gjithsesi, e gjora nënë, të gjitha ato që dëgjonte, i merrte pranë vetes dhe i përjetonte intensivisht. Zonja e Madhe e Binajve, këtë “status “ kishte nëna ime, një grua hallemadhe e zemërlënduar, i kishte larë me lot gurët e sokakëve të Kalivaçit. Babai, çoban den baba den, me një tufë dhensh kishte shkuar për verim në malet e Vithkuqit, në kullotat malore të Sherës së Panaritit e ishte disi më në periferi të këtyre njoftimeve tronditëse. Të afërmit në Tiranë, më rekomanduan të nisesha sa më parë, për të shkuar në Kalivaç të Tepelenës, ku duhet të sqaroja situatën e të qetësoja shpirtrat e trazuar. Prania fizike dhe fjala ime, menduan ata, mesiguri do t’u nxirrte merakun e madh prindërve dhe të afërmve të mi si dhe dashamirësve të shumtë të familjes tonë. I bëra telegram babait, të cilin e njoftova se kam mbërritur në Tiranë e po nisem për në fshat. Pas 2-3 ditësh, me autobusin e vetëm të linjës Gjirokastër- Tiranë u nisa për në Kalivaç të Tepelenës. U vesha ushtarak, me uniformën e bukur të aviatorit sovjetik. Tek porta e avllisë, më priti nëna. Shfaqja ime e papritur e befasoi dhe e hutoi të gjorën plakë. Ajo jetonte me të thënat ogurzeza të përhapësve të thashethemeve e nuk më priste atë ditë. Nuk po u besonte syve; i fshiu ata 2-3 herë. Më pushtoi me të dy krahët, më prekte me dorë flokët, fytyrën, shpatullat, më shikonte në dritën e syrit e nuk më lëshonte. “ Të keqen nëna; nga u hapën këto udhë? Të marrça të keqen nëna “! etj etj. Lavdëronte Zotin dhe ditën që më solli në shtëpi e mallëkonte gojët e liga që kishim vjellë vrer e zi. E kishte pikur malli. Sytë e bukur bojëqielli të asaj gruaje ishin zvogëluar e fishkur. Më shikonte vazhdimisht, më prekte e më puthte pa pushim dhe lotët i rridhnin, si çurkë. Në kokë kishte lidhur një shami të zezë, siç i lidhnin gratë e Jugut, kur mbeteshin të veja ose kur nuk kishin njoftime nga njerëzit e tyre të dashur, të ikur në kurbet. Fustanin, prej santini, përparësen dhe çorapet, i kishte gjithashtu të zeza. Thua se në atë shtëpi kishte pllakosur zija. Asgjë nuk i hynte në sy asaj gruaje të thjeshtë fshati; siç ndodhe me të gjitha nënat tona, kur në vatër u mungon për shumë kohë një fëmijë. Kishte shumë të drejtë nëna ime që ishte merakosur aq shumë. Sa kohë ishja në Batajsk, nuk komunikova asnjë herë me Shqipërinë, me letra, telegrame apo telefonata. Të atilla ishin kushtet. Të komunikoje me njerëzit që ndodheshin në fshat ishte thuajse e pamundur. Mungonte infrastruktura e nevojshme. Nëna i kishte përcjellë njoftimet e kobëshme për jetën dhe shëndetin tim me vemendje të veçantë. Përjetimi i tyre i kishte ngritur tensionin arterial, e kishin hutuar dhe e kishin mpirë. Mbasi hyra brenda e u ula mbi shilte, shtëpia jonë u mbush me gra. Erdhën plakat e mira të fisit e të mëhallës, gjitonet tona të vuajtura, ato që më donin e më respektonin si djalin e tyre, hallemëdhatë zemërmira, gegetë (xhaxheshat) e mija të dashura. E para, u gjend në vatrën tonë, e mira, Tajane, gruaja e Muharrem Kamberit, njërit nga burrat më të pashëm e më të shkathët të mëhallës, të cilin e merrnin për kryekrushk, sa herë martohej ndonjë djalë, edhe jashtë fisit apo mëhallës, kur nuk kishte lidhje gjaku me familjen që bënte dasmë. Tajanja, një grua e imët, e shkathët, e zgjuar dhe e papërtuar, më quante si djalin e saj e më donte shumë. Edhe unë e doja dhe e respektoja, jashtë mase atë grua me shpirt të madh e bujar. Në mëhallën tonë, në Ahmetaj të Kalivaçit, Tajanja kishte marrë përsipër, vullnetarisht rolin e “zëdhënësit”. Të gjitha njoftimet e çdo lajm kalonte më parë nëpër gojën e saj, e ajo i përhapte ato që mësonte, me shpejtësi e me shumë dëshirë. Pas saj erdhi Memja e Muharrem Hasanit, e veja e dëshmorit të Luftës Nacional çlirimtare, një grua mjaft e bukur dhe e mënçur, e cila, kur ulej në vatër, me zor çkulej. Ja behu Zonja e Vogël e Binajve, nga e cila kishja pirë gji e ishja rritur së bashku me dy djemtë e saj:Reshatin dhe Nelon. Hijerëndë, me hap të ngadaltë por të sigurt erdhi Hysnija e Musa Mehmetit, një grua kapedane, me gjykim të mprehtë e me një autoritet të padiskutueshëm në mëhallën tonë e më gjerë. Hysnija kuvendonte me burrat e i dëgjohej fjala, si burrë. Ajo pinte duhan e përdorte alkool dhe nuk ja “përtonte “ njeriu, duke ia thënë kujtdo, në fytyrë, të gjitha të vërtetat. Erdhën dhe shumë gra të tjera, nga fisi i Nelajve dhe mëhallalije të dhimbsura. Më rrethuan, me mallin që u digjte gjinë, më përqafonin, më puthnin, më preknin me duar, siç bëri nëna ime pak më parë e nuk mi ndanin sytë. Shumica e tyre ishin mjaft të malluara e disa syresh, ishin të mrekulluara që po më shikonin të gjallë e nuk po u besonin syve. Se si u dukesha atyre grave “ shpirt njeriu”. Ndryshe më kishin përcjellë e tjertër po më shikonin tani. Ishja tjetërsuar e maturuar. Ndoshta uniforma e bukur ushtarake që kishja veshur dhe shëndeti, më paraqitnin të burrëruar e, ndoshta disi hijerëndë. Disa prej tyre, si për të vertetuar e përforcuar faktin që po më shikonin me sy, afroheshin, e më preknin me dorë. Isdhte e qartë; tek dora e tyre ishin më të sigurta se sa tek sytë. Siç ndodh në raste të tillë, pyetjet nuk kishin të sosur. Pyesnin gratë e ishin kurioze të mësonin, për kushtet tona të jetesës në Bashkimin Sovjetik, për jetesën e atyre njerëzve, për fluturimin e për mjaft gjëra të tjera. Me shumë dëshirë e me durim, nisa të bëj deklarata të gjata, për çdo problem që rroknin pyetjet e dyre dashamirëse. Zonja e Madhe e Binajve, nëna ime e përgjëruar, me mallin e një nëne për djalin që i erdhi papritur e i “ mbushi” plot shtëpinë dhe me një krenari të ligjëshme që i jepte prania ime, priste urimet e grave dhe qendronte disi mënjanë, si për t’u lënë hapësirë atyre plakave të dashura, të nxirrnin mallin me mua. Ajo të krijonte përshtypjen sikur thoshte:” Çmalluni ju, shoqe se unë këtu e kam, enxjerr mallin pakngapak”!Pa u çmallur mirë me të afërmit, të cilët nuk rreshtnin së ardhuri; ditë e natë, mbërriti babai nga Panariti i Korçës. Kishte rrugëtuar 4 ditë e netë, pa pushim, nëpër fshatra e mal më mal duke kaluar monopateve, per ti rëmë shkurt, në ato udhë, të cilat i njihte mirë e në atë terren të vështirë, ku banorët janë paqësorë e dashamirës. Torbën me bukë e me çfarë iu ndodh për kollaj e kishte hedhur mbi supe, kurse në brez mbante një pagure me ujë e një kamë të kohës së Luftës së Parë Botërore, me majë e me dy presa, e cila kishte një mill (dorezë) jometalike. Atë armë të ftohtë nuk e ndante nga vetja, sa herë merrte udhë të largëta; për t’u mbrojtur nga egërsirat, të cilat zbrisnin udhëve nga kalonin këmbësorët dhe kalorësit, për të “prerë” ndonjë bagëti. Në dorë mbante një shkop, i cili nuk ishte as bastun, as kërrabë çobani. Shkopi që mbante në dorë ishte rreth 1. 5 m i gjatë, i fortë, prej druri thane, me një kërrabë, në pjesën fundore. Ishte lodhur aq shumë sa mezor i hidhte hapat. Ishte i pagjumë e i rropatur. Opingat prej llastiku që kishte në këmbë ishin të lehta e të forta, për atë terren tejet të vështirë. I njihte mirë shtigjet nga kishte kaluar dhe fshatarët e atyre anëve, ku kishte mjaft miq. Në atë udhëtim të gjatë, Xheviti, tashmë i moshuar por kockë e fortë, edhe kur i duhej të mbyllte pak synë, pështetej, pas ndonjë shkurre e flinte në qiell të hapur, me tokën shtrojë e qiellin mbulojë. Në ato vite Shqipëria ishte “copë-copë”, ose, siç shprehen në anët tona: ”Nuk kishte ku ta zinte qeni”, por sigurinë në udhë e kishte të madhe. Njeriu mund të rrugëtonte, lirisht, në çdo orë të ditës apo të natës, pa i hyrë asnjë gjemb në këmbë. Nuk mund të mos përmend faktin e njohur se krahinat nëpër të cilat kalonte udha që përshkoi Xheviti ato ditë përshkonte fshatra me popullsi mjaft të qetë, njerëzit e të cilave silleshin me shumë dashamirësi kundrejt të huajve. Kur ai hapi lesën e oborrit, ishte mbasditë, dielli sapo ishte fshehur pas maleve të Perëndimit e unë ndodhesha i ulur, mbi një shilte, në sofatin e majtë, përpara derës së shtëpisë. Nëna merrej me punët e saj, për të përgatitur darkën. Ajo kishte therur një pulë e po e piqte në saç. Kjo ishte ndoshta nga gatimet më të preferuara me të cilën nderohej një i sapoardhur. Ai takim, në atë buzëmbrëmje shtatori të vitit 1961, kur dielli ishte në të perënduar dhe horizonti, në drejtim të Vlorës ishte përflakur nga rrezet e tij, ishte me të vërtetë një mrekulli. Nuk jam kompetent ta përshkruaj, siç ndodhi, pas kaq vjetësh por ndonjë detaj nuk e kam harruar. Në atë takim kishte shumë mall e dashuri dhe një tërheqje të paimagjinueshme drejt njëri- tjetrit. Babanë tim e kishte pikur malli për mua; unë, gjithashtu “ digjesha “ nga padurimi i atij malli. Babai im shquhej për durimin e madh dhe për vetëpërmbajtje të veçantë, në ngjarjet me shumë emocione, por sot, mallin që kishte akumuluar e i qe mbledhur si lëmsh, në grykë, nuk mundi ta fshihte. Më përpiu me një shikim të vemendshëm; të rreptë, me kujdes e interes, nga koka, tek këmbët. I Bëri mjaft përshtypje veshja ime ushtarake. Ndoshta, në përfytyrimin e tij, nuk arrinte të më imagjinonte e nuk priste të më shikonte me uniformën e aviatorit, në trup. E dinte që kishja shkuar në Bashkimin Sovjetik për të ndjekur studimet, në shkollën e lartë, për agronom, e ja tek iu paraqita ndryshe. Ai menjëherë pësoi një deziluzion të madh të cilin e supertoi për mrekulli. Me zërin të mekur, që i dridhej nga emocionet, me vështirësi artikuloi pyetjen që më vonë u bë lajtmotivi i takimeve tona:“ Erdhe ti”? “Erdha, u përgjigja unë”. Si për ti vënë kokë bisedës që nisi, babai vazhdoi me një pyetje “rrufe”: “Nuk të pëlqente të ecje në tokë, si shokët po u ngjite në qiell”? I Zënë ngushtë, mezi e gjeta përgjigjen. Si për të dalë nga situata sa më natyrshëm u përgjigja:” Atje më caktoi Partia “!Kjo qe përgjigja ime e prerë. Siç duket, babai e nuhati qendrimin tim të vendosur, prandaj e mbylli bisedën e parë me:“ Epo, mbarë ta bëftë Perëndia, mor djalë”!Delet, plot 60 krerë, i kishte lënë në Panarit, në kullotat e Sherës së Vithkuqit, në kujdestarinë e miqve të tij të mirë, vendas. Babai im qendroi në fshatin Kalivaç 2-3 ditë. Nuk mund të qendronte më gjatë, mbasi, siç thoshte ai:” Gjëja e gjallë ( bagëtitë), të do të gjallë” ! E thënë me të tjera fjalë, kjo do të thotë që bariu, në çdo kohë duhet të ndodhet pranë bagëtive të tij. Gjatë kohës që ai qendroi në Kalivaç, nuk u nda prej meje për asnjë çast. E kishte “përvëluar” malli e nuk e shuante dot. Pa u shlodhur mirë, i duhej të nisej përsëri në atë udhëtim raskapitës. Deri në Këlcyrë do të udhëtonte me ndonjë kamion të rastit; më tej “ do tu falej, përsëri këmbëve të tij”. Ishte mjaft i fortë për të ecur në këmbë plaku shpirtmirë Xhevit Malko, edhe pse kishte vite që i ishte shfaqur reumatizma. E përcolla deri tek shkëmbi i Ylynecit, pak nën fshatin Dorëz. Do të përshkonte krahinën malore të Lopësit, të cilën e njihte me pëllëmbë. Lumin e Vjosës, i cili, në atë kohë ishte ujëpakë, e kaluam në vah, tek Sheshi i Vështit. Mezi u ndamë nga krahët e njëri- tjetrit, siç u takuam para disa ditësh. U ndamë aty ku udha ngjitet malit, përpjetë. Kur babai u kthye nga Panariti, me tufën e dhenve përpara, diku nga fundi i tetorit të atij viti, mua nuk më gjeti në shtëpi. Ndodhesha në Tiranë, në pritje të atij urdhëri me shumë peshë, për të vijuar shkollimin e mëtejshëm në fushën e aeronautikës. Siç më thanë bashkëfshastarët, kur erdha në fshat, Xheviti dhe dhentë e tij e kishin kaluar mrekullisht verën e atij viti, në malet e Vithkuqit. Kur erdhën në Kalivaç, delet e tij dallonin, dukshëm nga bagëtitë që kishin veruar në fshat. Ato nuk ecnin por kërcenin, me kokën lart, sikur donin të thoshin:“ Vijmë nga malet ne, nuk jemi sido-kudo, kemi ngrënë bar mali, të zgjedhur e kemi pirë ujët e atyre krojeve, në lartësinë rreth 2000 m”. Në Kalivaç qendrova rreth një muaj. Hyra në çdo shtëpi e i takova të gjithë, të mëdhenj e të vegjël, njerëzit e fisit dhe bashkëfshatarët, të rinj e të moshuar. Vizitën e parë e bëra në Krahës, në familjen ku ishte martuar motra ime e vetme, Lumturia. Në Llakaj gjeta një mjedis shumë miqësor e dashamirës. Takova motrën time dhe krushqit të cilët më pritën me nderime e dashuri. Lumturia, me punën dhe sakrificat e saj i kishte bërë vend vetes, në atë breg e më tej. Pastaj vajta në Zhulaj, tek teze Sherina e dy djemtë e saj:Bilbilin dhe Veledinin. Sherinës, në Zhulaj, nuk i thërrisnin në emër por e kishin quajtur ” Nëna e fshatit”. Aq me vlerë ishte prania e saj në atë mjedis. Shkova në Koshtan, tek dajot e mi dhe në Toç, tek djemtë e teze Lalasë. U shkela derën gjithë kushërinjve, të afërmve dhe bashkëfshatarëve të mi, të nderuar. Kudo ku shkela më pritën me mall e dashuri e më gatuan gjëra të mira për të ngrënë. Në çdo shtëpi ( familje ), sejcili sipas mundësive, më gostitën me pula, me mish qëngji të pjekur në hell dhe revania, petullat dhe ballakumet, nuk m’u ndanë. Të tillë atmosferë e ngrohtësi gjeta, në çdo shtëpi e në çdo kasolle. Kur më duhej të largohesha nga ata njerëz të mirë, mora me vete shumë dashuri e mirësi, të cilat më shërbyen si vlagë gjatë gjithë jetës time. Ato i ndjej fuqishëm edhe sot kur jam “lashtuar”. Gjatë muajit që kalova në fshat, u ndieva si në përrallë, por një merak më shoqëroi kudo. Nuk dija, si do të shkonte më tej fati i shkollimit tim dhe i shokëve të grupit të studentëve të Batajskut. Nuk kishte asnjë siguri, nëse do ta vazhdonim të mësuarit në sektorin e aeronautikës, aty ku kishim nisur apo ëndrra jonë e fluturimit kishte marrë fund. Shqipëria ishte ndarë nga Bashkimi Sovjetik dhe nga vendet e tjera socialiste. U larguam nga Bashkimi Sovjetik, një muaj më parë e atje lamë vetëm Ambasadën tonë, në Moskë dhe përfaqësuesit e Traktatit të Varshavës. Ishim grupi i fundit i studentëve që lamë atë vend, në rrugë ultimative. Ky ishte një trajtim aspak dinjitoz për ne që ishim plotësisht të pafajshëm e nevojtarë. Shkuam me mendim tjetër e u kthyem kokëvarur, të zhgënjyer e të sikterisur. Nuk e meritonim e nuk e besonim një sjellje të tillë nga “miqtë” tanë, për të cilët bënim be e rrufe. Në fund të tetorit të vitit 1961, u ktheva në Tiranë. U paraqita në Ministrinë e Mbrojtjes, siç na kishin porositur. Aty u mblodhën dhe shokët e tjerë të grupit, të studentëve për pilotë. Na sistemuan në një hotel ushtarak, në vendin e quajtur “Rrapi i Treshit”. Në dhomë flija me shokun tim të mirë Ahmet Sulejmani. Atje qendruam tri javë. Nuk merreshim me asnjë punë; gjithë ditën “ e vrisnim kohën” duke hamendësuar ku do ta vazhdonim shkollën?Të shumtë ishin ata që thoshin, poshtë e lartë se së shpejti do të merrnim udhën e Kinës. Të tjerë përhapnin opinione se, ato ditë do të rihapej shkolla e aviacionit, në vendin tonë. Të gjitha ishin hamendësi e dëshira të pabazuara. Ose kishim të bënim me thashetheme e opinione të kota. Të gjithëve na kishte pllakosur një mërziti e paparë. Ishim në kulmin e rinisë, na zjente gjaku e duhet të merreshim me diçka. Shëtitëm nëpër kryeqytet; nuk lamë cep pa shkelur, natyrisht pa para në xhep. Në ato ditë, Tirana ishte “ e pushtuar “ nga ushtarakë të aviacionit Lokalet verore, ku pihej birrë e vallëzohej, si “ Bar Sahati”, “Vollga”, ” Tajvani “, “ SHën Prokopi”, etj ishin të mbipopulluar nga uniformat e pëlqyera të aviatorëve. Të sapoardhurit nga jashtë shtetit, sollën në kryeqytet, jo vetëm rini, kulturë e gjallëri, por dhe një bezdi, e cila ngjante me një zagushi, për të rinjtë që gjetëm këtu. Në heshtje zhvillohej një “ garë” mes djemsh. Objekt i kësaj bezdije ishte përpjekja për t’u lidhur me vajza të bukura. Të ardhurit ishin në kushte më komode e kishin më tepër sukses. Disa syresh “ premtonin qiellin”, vetëlëvdoheshin, pse jo edhe mashtronin hapët. Ishja ndodhur, jo një herë në biseda mes shokësh, tek “ Bar Sahati” ku disa studentë të njohurit e mi, flisnin me zë të lartë që ti dëgjonin në tavolinat fqinjë se sapo ishin kthyer nga Parisi, se në Londër kishte shumë mjegull, se në oslo ishte ftohët etj gjëpura. Unë dhe shokët e mi qeshnim e ironizonim, mbasi e dinim që ata, deri atëherë kishin fluturuar vetëm në helikopterët Mi-1 dhe se në tregimet e tyre kishte vetëm mburrje e pasaktësi të cilat i prodhonte fantazia e tyre e shfrenuar dhe prirja për të ndjellë femra të bukura, nga ato qe “ vdisnin “ për aventura. Për fatin tonë të mirë, kjo situatë nuk e pati jetën të gjatë. Në ditët e para të nëntorit, të vitit 1961, na u bënë të njohura disa lista studentësh që do të niseshin, së shpejti në Republikën Popullore të kinës, për të vazhduar fluturimet në shkollat e atjeshme të aviacionit. Disa grupe studentësh për pilotë, të cilët ishin kthyer nga Bashkimi Sovjetik, nuk i kishin plotsuar programet e fluturimit. Të gjithë prisnin radhën për t’u nisur. Meqënëse të gjithë kishim studiuar në Bashkimin Sovjetik, atje na njihnin e nëpër tokën e atij vendi nuk mund të udhëtonim. As në hapësirën ajrore. Ne, për sovjetikët ishim:” Persona non grata”. U gjend një rrugë më oportune; do të shkonim në Kinë, nëpërmjet rrugës detare, e cila niste në Durrës, vazhdonte në Port Said, nëpërmjet Kanalit të Suezit do të dilnim në Port Suez mandej në Detin Arabik, në Aden, në Kolombo, në Singapor dhe pikë e fundit e lundrimit ishte Kantoni, në Kinën Jugore. Midis grupeve që duhet të shkonin në Kinë binin në sy rreth 20 studentë, të cilët kishin fluturuar në Krasnodar, 2 vjet, në aeroplanët e transportit LI-2, në rolin e shturmanit fluturues  dhe disa të tjerë, të cilët kishin bërë vetëm programin teorik, për shturmanë; po në Krasnodar. Studentët e këtyre grupeve, të gjithë, do të ndërronin profilin e do të studionin, në Kinë, për t’u bërë pilotë. Një grup tjetër ishin oficerë. Ata kishin fluturuar, në Shqipëri, para se të mbyllej shkolla e aviacionit, si dhe fluturuan, në Krasnodar, në aeroplanët bombardues të frontit IL-28; disa të tjerë kishin fluturuar në Kushovskaja, në aeroplanët gjuajtës-bombardues Mig-17. Meqënëse, pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, planet për armatimin e Shqipërisë me aeroplanë bombardues, u ndryshuan, edhe këta do të ndryshonin specialitet dhe do të pëtgatiteshin, në Kinë, si pilotë gjuajtës- bombardues. Grupi i këtyre pilotëve, kishin bërë jetën e studentit, më tepër se 4 vjet dhe, kur ishin me pushime, në Shqipëri, Ministria e Mbrojtjes i titulloi oficerë. Kësisoj, ata do të shkonin në Kinë, si oficerë aktivë. Këtyre tre grupeve u shtohej grupi ynë i studentëve të Batajskut që përbënim shumicën dhe kishim fluturuar në Bashkimin Sovjetik vetëm në aeroplanët me helikë JAK-18A. Na duhej të vazhdonim përgatitjen ajrore për t’u bërë pilotë gjuajtës- bombardues, të cilët, në atë kohë ishin të paktë e mjaft të nevojshëm për vendin e për ushtrinë tonë.

Shkolla e aviacionit, e cila me mjaft vështirësi e sakrifica u çel dhe funksionoi dy vjet radhazi u mbyll, pas një katastrofe ajrore dhe një ngjarje të jashtzakonshme e cila rastësisht nuk përfundoi si e para, u mbyll. Nga Bashkimi Sovjetik, ishin kthyer mjaft studentë e kapacitet në vend ishin të pamjaftueshme për ti përgatitur në profesionin e vështirë të pilotit. Në fund të vitit 1961, vendi ynë kishte vetëm një regjiment aviacioni, të dislokuar në aerodromin e Qytetit “ Stalin” të pajisur me aeoplanë reaktive, gjuajtës- bombardues Mig-15 bis dhe një skuadrilje me aeroplanë supersonikë MIG-19-PM, në aerodromin e papërfunduar të Rinasit. E thënë ndryshe, aviacioni ynë nuk kishte “këllqe” për të përgatitur tërë atë mori pilotësh. Në ato kushte, u gjet si rrugë më oportune të niseshim për në Lindjen e Largët, në rrugë ujore, me mjetet e lundrimit të shoqërisë shqiptaro-kineze të sapokrijuar me emrin “CAL”. Doli një vështirësi serioze, për ta bërë këtë transportim. Në ato vite, si Shqipëria dhe Kina nuk dispononin anije pasagjerësh për të bërë transportimin tonë. Shoqëria e përbashkët e lundrimit, me emrin “CAL” ishte një gjetje origjinale, e detyruar. Në atë kohë Kina nuk ishte anëtare e Kombeve të Bashkuara dhe anijet e saj nuk mund të lundronin në det të hapët, me flamurin e tyre kombëtar. U shfrytëzua qënja e vendit tonë anëtare e OKB dhe projektipër të formuar një shoqëilundrimi të përbashkët funksionoi, për bukuri; anijet me siglën “CAL” në oxhak e me flamurin shqiptar, në direk e në në kiç, çanë detet dhe oqeanët, anë e mbanë globit tokësor.

Shoqëria detare e përbashkët, e cila u krijua në fillimet e viteve ’60 të shekullit të kaluar kishte në përbërje 4 anije oqeanike; dy shqiptare e dy të tjera kineze. Anijet tona ishin të destinacionit për të transportuar mallra dhe mbanin emrat e dy porteve kryesorë detarë:“ Durrësi “ dhe “ Vlora”. E para ishte prodhuar në Poloni, në kantierin detar të Gdanskut dhe ishte e pajisur me dy kaldaja, të cilat funksiononin duke djegur naftë; e dyta ishte e blerë në Itali dhe ishte e pajisur me motorr, i cili, gjithashtu funksiononte duke djegur naftë. ”Mendjet e holla”, torrën dhe mënyrën e transportimit tonë, nga Shqipëria në Kinë, jo me anije pasagjerësh por me anije mallrash. U veshëm me kominoshe blu dhe u paraqitëm si detarë, me dokumente të fallsifikuara. Nuk e di kush i hartoi listat e studentëve që do të shkonin në Kinë, me anije. ishte ndoshta rastësi apo një shans fatndjellës që edhe emri im u përfshi në listën e parë. Nga grupi i studentëve të Batajskut, 7 vetë u nisën me anijen “Durrësi”. Ata ishin:

• Adem Çeça
• Sherif Hajnaj ( Bracki)
• Dhori Zhezha
• Andrea Toli
• Bashkim Agolli
• Mihal Pano
• Niazi Nelaj

Anija oqeanike “ Durrësi”, me të cilën do të udhëtonim ishte e tonazhit të vogël ( 8000 tonë ); ajo lundronte me shpejtësi 12 milje detare në orë. Anija jonë “ e fatit” e kishte kaluar “ provën e zjarrit”. Ajo qysh nga prodhimi kishte kryer një udhëtim për në Kinën e largët e tani do të nisej për së dyti. Njoftimin se do të niseshim për udhë të gjatë, me det, na e bënë një ditë më parë. Doemos që u gëzuam. U ndjemë të privilegjuar që mes 30 e ca shokëve, neve të shtatëve, na ra llotaria për tu nisur të parët. Në grupin e studentëve që e kishin nisur shkollën e aviacionit për shturmanë ishin:

• Petrika Kostani
• Xhulian Popa
• Flamur Dede
• Enver Muça
• Besnik Hashorva
• Kozma Sinjari
• Ivzi Minxha
• Perlat Lako
• Jorgaq çipi
• Mentor Rrugija
• Jorgo Tabaku
• Sabri Çiku
• Ylber Lakrori
• Viktor Vangjeli
• Dalip Xhixha
• Xhavit Kabella
• Vaso Pesha
• Lili Xharo.

 

Në anijen” Durrësi”, në atë lundrim, duhet të niseshin për në kinë dhe oficerët:

• Baftjar Metaj
• Myrteza Arapi
• Shuaip Nurja
• Robert Marko
• Vaskë Nikolla
• Gëzim Picari
• Atllant

Dita e nisjes u mbajt “sekret”e na erdhi e beftë. Sidoqë i kishim bërë sytë e veshët katër, asnjeri nuk e mësoi dot më parë ditën e saktë të nisjes. Befasia e njoftimit nuk na dha kohë e mundësi të bënim ndonjë përgatitje për atë lundrim të gjatë; as për t’u ndarë me familjarët e të afërmit që ndodheshin larg nga Tirana. Më 19 nëntor të vitit 1961, në orën 19. 30, të gjithë ne, “marinarët”e rinj, së bashku me detarët efektivë të anijes, zumë vend në bordin e anijes oqeanike “ Durrësi”, e cila ishte e gatshme për t’u nisur në lundrim. Në oxhakun e anijes dalloheshin shkronjat, të cilat simbolizonin përkatësinë e mjetit:“ÇAL” dhe në direk e në kiç valëvitej flamuri i kuq, me shqiponjën e zezë dykrenare, me yllin partizan në mes. Anija jonë ishte e lyer me bojë gri të çelët. Kapiten i anijes ishte një mesoburrë, me flokë të rënë në pjesën e përparme të kokës, detari me përvojë të gjatë lundrimi Qemal Hado. Ekuipazhi i anijes ishte i përzier:kryesisht, detarët ishin shqiptarë; por kishte dhe disa kinezë. Bëhet fjalë për stafin e anijes, i cili ishte i përzier, se marinarët e thjeshtë ishin kryesisht të kombësisë shqiptare. Vetëm dy kuzhinierë ishin të kombësisë kineze. Në “Shtabin drejtues“ të anijes ishin dy oficerë kinezë. Nuk i mësova detyrat konkrete të tyre, veç dëgjoja që të gjithë në anije u thërrisnin: “çif”, e ata ishin të kudondodhur. Të rinj në moshë, faqekuq, “ të rrumbullakët”, të zgjuar e të shkathët, me ata flokë të zinj, të drejtë e të ashpër, me sa dukej dhe kompetentë. Kështu mund ta përshkruaj figurën e tyre. Pavarësisht se ata shfaqeshin modestë, siç mundoheshin ta paraqitnin veten kinezët që njoha gjatë kohës së qendrimit në Kinë, nuk ishte e vështirë të kuptoje se ata pyeteshin, për çdo gjë dhe fjala e tyre ishte vendimtare. Kryemekanik i anijes ishte një durrsak, me trup të madh e gjithë shëndet, të cilin e quanin:Dani. Ai ishte një njeri mjaft i qetë e punëmbaruar, me të cilin, në atë lundrim na lidhi puna por qe nuk na bezdisi asnjëherë. Simpatik, i shkathët e “ i prapë”, ishte mjeku i anijes, kavajasi elegant e mustaqespic-Dyli. Ky personazh i çuditshëm kishte një huq, jo aq të pëlqyer:gjithë natën luante bixhoz dhe në lojë bënte hile. U bëmë njësh e u zumë shokë me të gjithë marinarët. Para nisjes, na mblodhën, mbi hambarët e anijes, na ndanë nga një palë kominoshe, blu, të reja e me bel, na caktuan detyrat e na bënë të njohura rregullat e sjelljes në anije. Na caktuan dhe gabinat ku do të flinim e mjediset e përdorimit të përbashkët. Oficeri i Parë i anijes, një durrsak, i gjatë, me moshë rreth të pesëdhjetave, i cili sapo kishte nisur të thinjej, kur ishim të mbledhur mbi kuvertë, na tha:” Djema, që sot e deri sa të zbrisni, nuk do të jeni më aviatorë, por detarë, me detyra konkrete, në anije”. Mua më caktuan të punoja me bocmanin, në kuvertën e anijes dhe do të kujdesesha për kruajtje e bojës së ndryshkur e zëvend[simin e saj me bojë të freskët. Mora detyrën e nderuar të bojaxhiut. Nuk më kishte shkuar ndonjëherë nëpër mendje se do ti hyja këtij specialiteti të panjohur. Shumicën e “detarëve të rinj” e caktuan pas kryebocmanit, me detyrë të kujdeseshim për bojatisjen dhe pastrimin e kuvertës së anijes. Siç duket kjo ishte puna që kërkonte më pak specializim dhe që lypte më tepër fuqi punëtore. Sipas natyrës së detyrave që do të kryenim, na caktuan dhe vendet për të fjetur. Ne që do të punonim në kuvertën e anijes, nën monitorimin e bocmanit, një burrë i leshtë e shumë dashamirës, do të kruanim sipërfaqet metalike të anijes dhe do të lyenim me antiruxhio e me bojë të freskët, sipërfaqet metalike të të kruarave. Nuk ishte punë e lehtë por, mosha dhe kapaciteti fizik, yni mund ta përballonin atë, pa ndonjë vështirësi të madhe. Oficeri i parë, i cili kishte marrë përsipër detyrën e kujdestarit tonë, na bëri me dije, se ushqim mund të konsumonim, sa të donim dhe se veranë dispozicionin tonë ishte në sasi të pakufizuar. Orarët tanë do të ishin si ata të marinarëve efektivë. Mësuam se nuk do të përdornim të dhënat e vërteta të identitetit por ato që ishin të shënuara në pasaportat e reja, të cilat ishte i ngarkuar ti mbante shoku ynë Adem Çeça, nga fshati Kllojkë i rrethit të Tiranës. Oficeri i parë na njoftoi se pagë nuk do të kishim, por çdo gjë në anije ishte falas dhe në porte të ndryshëm ku do të ankorohej anija jonë, gjatë rrugës detare, ne, nuk mund të zbrisnim në tokë, për arsye sigurie. Ky ishte një kufizim i padurueshëm për natyrën tonë rinoreNë anijen “ Durrësi “, me të cilën lundronim ne, studentët e Batajskut dhe disa oficerë, të cilët kishin fluturuar, në aeroplanët bombardues IL-28, të pajisur me dy motorrë reaktivë, të tipit VK-1A. Një fotografi autentike e asaj periudhe, e bërë në kiçin e anijes, më vjen në ndihmë për të identifikuar emrat e shokëve:Robert Marko, Baftjar Metaj, Gëzim Picari, Myrteza Arapi etj. Si këto janë dhe disa fotografi që kemi bërë në Pekin, në ditët e qendrimit atje, të xhiruara në vende të ndryshme historike, si përpara Pallatit Veror e atij Dimëror të Perandorit, tek Pallati i Kongreseve, në Sheshin Tien An Men etj, ku dallohen qartë:Gëzim Picari, Shuaip Nurja, Vaskë Nikolla, Robert Marko, Myrteza Arapi, Baftjar Metaj, Dalip Xhixha, Lili Xharo, Petrika Kostani etj. Fotografitë dhe tregimet e shokëve ma përforcojnë bindjen se, në anijen “ Durrësi”, në atë lundrim rë pazakontë, u sistemuan tre grupe të ndryshëm pilotësh E lamë kalatën, në portin e Durrësit, dhe u nisëm në lundrim në atë buzëmbrëmje. Anija jonë, sipas njërregulli të hershëm detar, sinjalizoi se po nisej për në lundrim, me një sirrenë, të fortë e të zgjatur në kohë. Të gjitha anijet që ishin të ankoruara në portin e Durrësit, si dhe ato që ndodheshin në det të hapët u përgjigjën, thuajse njëherësh, në të njëjtën mënyrë:me sirena të forta. Epërkthyer në një gjuhë të qartë, për të gjithë, sinjalizimi me sirenë donte të thoshte:“ U qoftë udha e mbarë”! Anija u nis për në atë lundrim të largët e ne, që nuk ishim të mësuar me detin, instiktivisht, të gëzuar e të lumturuar, për zgjidhjen që mori fati ynë i mëtejshëm si fluturues, u përqafuam me njëri- tjetrin. Më në fund u gjet zgjidhja e mori fund ajo pritje sfilitëse, e gjatë, tërë ankth e pasiguri. Nga sa dinim prej gjeografisë, e nga të thënat e atyre që nuk e kishin për të parën herë, lundrimi ynë do të zgjaste rreth një muaj e ne do të përshkonim tre kontinente:Europën, Afrikën dhe Azinë. Na gëzonte fakti që do të kishim rastin të vrojtonim disa pokinrte e qytete interesante si ata të brigjeve veriorë të Afrikës, Azisë Jugore e Lindore dhe të oqeanisë, si dhe peisazhe të cilët, njeriut një herë në jetë i jepet shansi ti shikojë. Nuk u zhgënjyem në këtë ëndërrim tonin; lundrimi ishte me të vërtetë fantastik e mjaft mbresëlënësLundroja për herë të parë. Kisha dëgjuar se lundrimet e gjata, në det të hapur, me anije të tonashit të pakët ishin të vështirë. Ca më tepër kur do të kishim të bënim me lundrime në disa dete të njohur për kapriçiot e tyre sa i takon dallgëzimit, si Deti Mesdhe, një pjesë e Oqeanit Indian, Deti i Kinës Jugore, etj. Më kishte zënë veshi dhe sajime e legjenda për disa marinarë të anijeve të mesme e të vogla, të cilët kishin vuajtur mjaft në udhëtimet e tyre detare, në Perëndim e në Veri të kontinentit tonë. ”I kishte zënë e i kishte telikosur deti”, mjeranët. Në këtë drejtim kisha kurajon dhe një vetësiguri të tepruar, e cila nuk di nga më buronte. Nuk mjafton të them që kisha fluturuar me aeroplan. Disa nga shokët e racës time, fluturues edhe ata, bashkëlundërtarë në këtë aventurë “ turistike”, i bëri deti “petë” e ata të gjorët, kur kishte det, qendrobin vazhdimisht shtrirë, në kabinat ku flinin e nuk shkonin dot as në mensën, aty pranë. Ndoshta vetëbesimi im e kishte zanafillën tek sportiviteti që gëzoja. Fizikisht ndihesha mirë, mbasi, si pak nga shokët e mi, ushtrohesha fort, në sporte të ndryshëm. Ushtrohesha dhe në sporte të rëndë si peshëngritja, mundja dhe gjimnastika. Kisha bindjen se kalitja fizike dhe veçoritë e organizmit tim do ta thoshin, me forcë fjalën edhe në këtë çështje, e unë, siç ndodhi në fakt, do ta supertoja relativisht më lehtë nga shokët ngarkesën që sjell një lundrim aq i gjatëE nisëm aventurën tonë detare, si fillim duke lundruar nëpër Detin Mesdhe, nga porti i Durrësit, me drejtim Jug Jug – Lindje, për në portin e njohur të Aleksandrisë që i përket Egjiptit. Në dukje, por vetëm kaq, Deti Mesdhe i ngjan një pellgu ujor të mbyllur; pa korridore të gjerë ujorë, ku të fryjnë erëra të fuqishme detare siç bëhet fjalë për Gjiun e Biskajës, Ngushticën e La Manshit etj. por, siç duket, edhe Gjibraltari, Dardanelet dhe Kanali i Suezit e ultësirat ranore në Veri të tij, nuk janë pa ndikim. Detarë të regjur, kur bëhet fjalë për të lundruar nëpër Mesdhe, mbasi mendohen pak, thonë:“ është një det i mbrapshtë e i pabesë”. Ata nuk kursehen në fjalë për të rrëfyer se ky det është ndoshta më i trazuari ndër detet përrreth Europës. Detin që është i pozicionuar në mes të dheut, detarë, të rritur në lundrime, e krahasojnë me Gjirin e Biskajës, ku erërat dhe dallgëzimi janë të fuqishëm dhe gjithëvjetorë. Natën e parë e kaluam në paqë. Dallgët e detit na përkundën e neve na dukej sikur po përkundeshim në djepin e fëmijërisë tonë. Në mëngjes u zgjuam nga zhurma që bënin dallgët e detit kur përplaseshin me bordin e anijes dhe nga zhurma e kaldajave të saj. Kurioziteti për të parë çfarë ndodhte rreth nesh, na nxorri në kuvertën e anijes. Kishim lundruar rreth 12 orë e qemë larguar nga brigjet tona rreth 150 milje detare. Sytë na zunë vetëm kaltërsi. Kaltërsia ishte tjetër, jo si ajo e qiellitme të cilën ishim familjarizuar; ajo ishte më e errët, më në blu, jo si qielli që unë njihja. Ai det, me atë blunë e tij të thellë e me dallgët që çoheshin me tërsëllëmë, e binin me shkumë të bardha mbi kuvetrën e anijes tonë, na jepte ndjesinë sikur po na përpinte, në gjirin e tij. Bukuria që na u shfaq përpara syve ishte një bukuri vrastare. Ndërkohë që anija çvendosej përpara me vështirësi, helika e saj, e cila lidhej me boshtin e transmetimit e “grinte “ ujin e detit për të shtyrë anijen përpara bënte një zhurmë të llahtarshme, e ngjashme me rënkimin e një qënieje mitologjike të ndodhur në siklet. Disa shokë nga të mitë nuk mund të çoheshin në këmbë e nuk mund të konsumonin ushqim, mbasi u merreshin mendtë e u vinte për të vjellëDita e parë e lundrimit nëpër Mesdhe na dhuroi një det mjaft të trazuar. Dallgët që hera- herës mbulonin bashin dhe hambarët e përparmë të anijes, dukeshin sikur po na merrnin me vete tek sa mjeti ynë lundrues çante përpara. Në mensën e anijes shkonin vetëm disa aviatorë; shumica prej tyre qendronin të shtrirë. Pati mes tyre që në udhëtimin prej 48 orësh, nga Durrësi në Port Said, nuk vunë asgjë në gojë. Mensa e anijes ishte interesante. Tavolinat ishin të gjata, prej druri, me një brodurë të ngritur anash, e cila nuk lejonte që pjatat të dilnin prej saj. Aty, pashë një dukuri të paparë. Pjata me gjellë, shkonte nga njëri cep i tavolinës, tek tjetri, me shpejtësi, nën efektin e forcës centrifugale, e nuk derdhej. Përpiqesha ta merrja në dorë pjatën por nuk e kapja dot; ajo çvendosej me shpejtësi të paparë. Ushqimi ishte i bollshëm e cilësor. Në racionin tonë ditor nuk mungoi asnjë herë mishi, perimet, frutat dhe ëmbëlsirat. Një fuçi e madhe prej druri, e mbushur me verë “ brusk”, të kuqe, me një rubinetë metalike në fund, në dyshemenë e saj, ishte e vendosur poshtë urës së anijes, në një mjedis të ngushtë, mbi shkallët që të çonin në mensë. Kushdo që dëshironte, mund të merrte verë, sa e kur të donte. Pjatat me gjellë të larmishme, të gatuara me shijë, duke “ lodruar “ sipër tavolinës, dukej sikur na e bënin “kilizi”e neve na vinte inat që nuk ishim të zotë për ti konsumuar ato. Po shkonim drejt mesit të Detit Mesdhe kur, aty nga mesi i ditës së dytë të lundrimit, duke vrojtuar majtas, diku në horizont, na zunë sytë tokë. Ishte një breg i stërgjatë, shkëmbor, i bardhë, me shtrirje nga Lindja në Perëndim. Pyetëm një marinar e ai na bëri me dije se po kalonim 2-3 milje detare, në Jug të ishullit grek të Kretës. Dinim nga historia se banorët e këtij ishulli, gjatë Luftës së Dytë Botërore, kishin përjetuar një situatë tejet heroike qëndrese kundër nazistëve. E veojtuam atë breg shkëmbor, i cili me bardhësinë e tij na solli në sytë tanë një copë tokë, në atë kaltërsi të pamatëKishim lundruar 48 orë kur, në sytë tanë u shfaqën brigjet Veriore të kontinentit të zi, Afrikës. NJë port, i madh, me ngrehina të larta në breg e me gjelbërim të dëndur, na theu atë monotoni kaltërsie të frikshme. Mbërritëm në Port Said, në portin pritës, në hyrje të Kanalit të Suezit. Aty anija jonë hodhi spirancën, për herë të parë qyshse ishim nisur nga porti ynë, Durrësi. Port Saidi është i mbyllur. Ai i ngjan një baseni ku anijet që duan të kalojnë në dete e oqeane të tjerë, më në Lindje, “mërzejnë” disa orë, në pritje të radhës për t’u futur në karvanin e mjeteve që kalojnë nëpër atë kanal, për të dalë në detin e Kuq. Anija “ Durrësi”, pasi zuri vendin që i ofruan vendasit ( kapiteneria e portit), ndaloi dhe lëshoi spirancën. Si kureshtarë që jemi, ne, “ marinarët e rinj”dolëm në kuvertë, për të parë bukuritë që na ofronte ajo pamje e veçantë. Po preknim, për herë të parë, botën kapitaliste, të cilën e kishim nëmur kushedi sa herë. Na tërhoqi e po vrojtonim ndodhitë e panjohura të kësaj bote, e cila ishte e ndryshme nga e jona. Detarët na kishin parapërgatitur për takimin tonë me botën e kapitalit dhe me ekonominë e saj. Ata na kishin porositur:“ Kërkohet të tregoheni të kujdesshëm e vigjilentë, me arabët që do të ngjiten në anije, për të kryer shërbime të ndryshme portuale; mos i lini jashtë vrojtimit, mbasi ata të vjedhin”. Porositë që na dhanë, me dashamirësi tanët, jo vetëm që nuk i nënvleftësuame nuk i harruam, por i provuam shpejt, në praktikën tonë. Sapo anija ndaloi e lëshoi spirancën, në kuvertë vërshuan tregtarët ambulantë, vendas. Ata, me shpejtësi marramendëse, hapën tezgat, të cilat i mbushën me lloj-lloj mallrash, të bukur e me çmime të lira. Kur u nisëm nga Shqipëria dhe udhës, neve, “ marinarëve aviatorë”, nuk na dhanë asnjë lekë në volutë. Në Egjipt e më tej, tregtia dhe këmbimi, në tërësi, ashtu si çdo shërbim kryhej me dollarë amerikanë. Aso kohe, në vendin tonë, po të diktohej se kishje monedhë të huaj, e kishje të sigurtë një vernd prapa hekurave. Këtë gjë e dinim mirë, ndaj xhepat tanë ishin bosh. Nuk na mbetej gjë tjetër veç vrojtonim me habi e na bënin mjaft përshtypje moria e mallrave dhe çmimet e ulëta të tyre. U ngjanim atyre futbollistëve që bredhin nëpër fushën e blertë, pa top, për të tërhequr e çorientuar kundërshtarin. Pyesnim, për çmimet dhe cilësinë. E kishim në majë të gjuhës atë pyetjen e rëndomtë që bën ai, i cili nuk ka ndërmend të blejë por vetëm pyet për çmimin dhe cilësinë e mallit:” A keni tjetër”? Më duket se kjo pyetje ka “ shtetësinë “ shqiptare. Tregtarët arabë, nuk përtonin të të nxirrnin gjithë mallrat që mbanin në baulet e tyre, por, kur e kuptonin që klienti nukkishte ndërmend të blinte asgjë, bëheshin nervozë e turfullonin, dukeshpërthyer në të shara në gjuhën e tyre. Në kuvertën e anijes u ngjitën dhe disa punonjës egjiptianë të kapitenerisë të portit. Sipas rregullave ndërkombëtare të lundrimit, në veçanti, bazuar në statusin që gëzonte në atë kohë Kanali i Suezit, ata do të merrnin drejtimin e lundrimet të anijes tonë, deri në Port Suez, i cili gjendet në dalje të kanalit me të njëjtin emër. Mes egjiptianëve që do të përcillnin anijen nëpër kanal, ishte piloti, si timonier dhe disa punëtorë shoqërues, të cilët kishin detyra të ndryshme shoqërimi. E mbaja veten për “ të fortë” meqënëse, në Bashkimin Sovjetik ishja ushtruar në shtangë e në gjimnastikë. Më të zhvilluara kishja shpatullat dhe krahët. Aty, sipër kuvertës së anijes, provova të matja forcën e krahëve me njërin nga punëtorët arabë që u ngjitën në anijen tonë. Arabi ishte me moshë rreth të tridhjetave, elegant, me trup të lidhur mirë e tërë muskuj. Nuk ta jepte përshtypjen që i kishte krahët të fortë, si çelik. Puna e rëndë që bënte, duke tërhequr, për vite me radhë litarët e anijes (cimat), siç thonë detarët, e kishin bërë të fortë atë burrë. Në portin e hyrjes, në Port Said, u ndodhanë rolin e dëshmitarit okular në një ngjarje makabre, e cila, rastësisht nuk përfundoi me viktima. Bordi i anijes tonë nuk ishte shumë lart ujit të detit gjë që tregonte se tonazhi i ngarkesës të saj ishte maksimal. Kur anija ishte e ndaluar e në spirancë, pranë saj u afrua një varkë tregtari, me motorr, mbi të cilën ishin dy burra. Njëri syresh nuk lëvizi nga timoni. Varka e tregtarit ishte e mbushur me tezga, sipër të cilave binin në sy mallra të larmishëm e cilësorë. Arabi që qëndronte në timon ishte më i ri në moshë, truplidhur dhe elegant, i gatshëm t’u bindej urdhrave të zotnisë së tij tregtar. Njëri nga marinarët shqiptarë, u afrua tek varka e tregtarit arab e i kërkoi atij diçka për të blerë. Arabi, si për ti kërkuar marinarit garancinë e nevojshme, i tha atij ti jepte një kartmonedhë, kesh. Shqiptari e besoi biznesmenin e huaj dhe i la në dorë një kartmonedhë 10 dollarëshe, të re. Arabi, gjoja po e kontrollonte kartmonedhën, se mos ishte e falsifikuar, e drejtoi atë drejt diellit. Ndërkohë i bëri shënjë timonierit dhe ai i shtoi gazin motorrit të barkës. Barka me motorr u largua nga anija dhe marinari mbeti disi i habitur e i hutuar. Ai e mblodhi shpejt veten, mori një sëpatë në kuzhinë i hipi barkës së shpëtimit, e cila ishte më e shpejtë se ajo e tregtarit dhe, së bashku me 2-3 shokë të tij u vu në ndjekje të varkës së tregtarit. E arritën atë dhe “viktima”, në distancë disa metra i valëviti sëpatën arabit, duke e kërcënuar se do ta godiste. U tremb tregtari vendas dhe e dorzoi kartmonedhën 10 dollarëshe, e cila ishte baraz me 20 ditë dietë, për marinarin tonë. Pas kësaj, sherri u shua e gjendja u qetësua. Edhe pse në këtë ndodhi ishte i pranishëm makabriteti e dhuna, ne u ndiemë krenarë për bashkatdhetarin tonë që i doli “zot vetes”. Lidhjet mes marinarëve efektivë e neve, “ marinarëve – aviatorë “ u forcuan më tej. Këto lidhje të forta, do të na duheshin në ditët që pasuan në atë lundrim të gjatë, të bukur e të mërzitshëm, në të njëjtën kohë. Sikur u puqëm në karaktere dhe vend e pa vend përsëritnim sloganin e njohur se trimi e do dhe e respekton trimin. Kështu i jepnim vetes një status të veçantëNë Port Said, për herë të parë, provova shijën e frutit tropikal të bananes. Deri atëherë, as i kishja parë e as i kishja prekur bananet. Na i dhanë në mensë, si fruta, në përbërje të dietës ushqimore ditore. Fillimisht, shija e bananes nuk më pëlqeu, por nuk e hodha. Duke u shtyrë për në Lindje, nga porti në port, u” familjarizova” me frutin e bananes, i cili, për mua e për shokët e mi u bë nga më të preferuarit. Qendruam në port Said rreth 24 orë, në pritje për tu futur në karvanin e anijeve që do të kalonin nëpër Kanalin e Suezit. Kanali i Suezit është i ndërtuar nga skllevërit, me krahë, në kohët që nuk mbahen mend. Ai lidh Detin Mesdhe me Detin e Kuq. Gjërësia e kanalit varion nga 10 deri në 15 m dhe thellësia e tij është rreth 7m. Në të dyja anët e kanalit ngrihen ledhe prej rëre, me lartësi të ndryshme, të konsiderueshme. Kur u ankorua në port anija jonë, në atë port detarmë zunë sytë dhe një skenë tjetër makabre. Ngjarja e pakëndshme u zhvillua mes marinarëve anglezë të një anije ushtarake dhe tregtarëve egjiptianë. Tregtarët ambulantë, siç bënin në çdo rast, kërkuan të ngjiteshin dhe në anijen angleze. Anija angleze ishte e pajisur me topa e me armatime të tjera. Ajo ishte e lyer me bojë gri dhe në kuvertë dukeshin marinarët anglezë, të veshur bukur, me trupa të zhdërvjellët, të gjatë e të fuqishëm. Ushtarakët asnglezë jepnin e merrnin disa urdhra, në gjyhën e tyre, të cilën nuk e kuptoja, por domethënjen e tyre e merrja vesh, duke gjykuarnga levizja e duarve dhe nga veprimet që kryenin detarët e huaj. Kur tregtarët arabë po tentonin të ngjiteshin në anijen ushtarake angleze, marinarët, me ca tuba gome në dorë, nga të cilët dilte ujë, me presion i pengonin ata, madje i rrëzonin nga shkallët e anijes së tyre. U ndjeva keq nga kjo skenë, ku makabriteti pleksej me zemërligësinë e atyre njerëzve shpirtkazmë. Duke u gdhirë 23 nëntori i vitit 1961, kur ne të gjithë ishim në gjumë të thellë, na ndodhi një ngjarje e rrallë; një goditje e fortë metalike e cila na prishi gjumin. Kishte ndodhur një ngjarje e rëndë detare; anija jonë ishte përplasur pas një anijeje oqeanike franceze dhe u dëmtua, rëndë, në bash. Kronika e ngjarjes është e tillë:Në kohën kur anija fqinjë, e cila kishte hedhur spirancën pranë anijes tonë, me flamur francez, në kiç dhe në direk, e ankoruar pranë anijes tonë, tentoi të ngrejë spirancën, si veprim përgatitor para nisjes, grepat e spirancës të saj, të pleksura me spirancën e anijes tonë, bëri që të dyja anijet të përplaseshin me njëra-tjetrën. Anija franceze ishte e tonazhit të madh ( rreth 30. 000 tonë) dhe e mori zvarrë mjetin tonë lundrues, duke goditur bashin e tij. Aq e fortë ishte goditja sa anijes tonë iu shtyp bashi, në gjysmë lartësi por metali i saj nuk u ça. E shtypura ishte e thellë dhe e gjatë por brenda trupit, prej saj nuk futej ujë. Goditja metalike ishte e fortë dhe zhurma që rrodhi prej saj, e madhe. Ishim në gjumë e, nga tronditja e fuqishme, e cila shkundi direkët e anijes u zgjuam. Dikush u rrëzua nga krevati. Në këtë tollovi, u çuam nga shteretërit e dolëm në kuvertë, për të vrojtuar situatën. Ajo që pamë ishte tejet e trishtë. Bashi ( hunda që çan dallgët) i anijes tonë ishte i shtypur e anija dukej mjaft e shëmtuar. Nuk e pashë çfarë emri kishte anija franceze, veç pashë shëmtimin e anijes tonë e u trishtova. Si unë, u ndienë keq dhe marinarët efektivë e shokët e mi. Ne, marinarët- aviatorë kishim një arsye “ të fortë” për t’u ndjerë keq. Mezi ishim bërë mbarë të niseshim në atë udhë të gjatë detare, e cila, për ne ishte udhë shprese që lidhej me të ardhmen tonë si fluturues. Nga kjo ndodhi ndjellakeqe, mund të ndërpritej në mes ëndrra jonë, aq shumë e lakmuar. U bëmë sy e veshë për të mësuar si do të zgjidhej ky konflikt i cili na erdhi sikur donte të na testonte, në vendosmërinë tonë. Çështjen do ta gjykonte e do ta vendoste një komision ndërkombëtar i lundërtarëve, anëtar i së cilit ishte vendi dhe flota jonë tregtare. Nuk e mësova dot kush u bë me faj nga të dyja anijet dhe kush pagoi gjobë veç, mbaj mend gëzimin tim e të shokëve të mi kur mësuam se anija “Durrësi “ do të vijonte lundrimin për të shkuar në Kinë. U përqafuam me njëri- tjetrin dhe me marinarët efektivë. Detarët, gjithashtu ishin në eufori, për arsye se ata e kishin ndarë mendjen për një lundrim të gjatë, i cili, në kushte normale zgjat 3 muaj( vajtje e ardhje). Të dyja palët u ndiemë të lumtur. Vetëm motivet ishin të ndryshëm. Në mbasditën e 23 nëntorit 1961, anija jonë mblodhi spirancën dhe me ngadalë lëvizi drejt hyrjes në Kanalin e Suezit. E kuptuam se kthim prapa nuk mund të kishte. Ishim futur në karvanin e anijeve që do të hynin në kanal. Në urën e komandimit dhe në timonin e anijes ishin detarë egjiptianë. Në një farë mënyre, tanët ua kishin dorzuar anijen vendasve. Kjo ishte goditja e dyte për “ krenarinë shqiptare “, pas përplasjes së atij mëngjezi fatkeq. Nuk kishte dalje tjetër; të tilla ishin rregullat e lojës, të cilat i kishim pranuar e tashmë duhej ti zbatonim, edhe pse me dhimbje. Shikonim hundën e anijes të shtypur e na vinte keq. Shëmtia na i vriste sytë. Për të “vrarë kohën”, bënim llogari, sa kohë duheshin për riparimin e dëmit dhe sa para kushtonte ajo punë. Kanali i Suezit është i ngushtë e nëpër të nuk mund të lundrojnë më tepër se një anije. Nëpër kanal anijet lundrojnë me shpejtësi të vogël dhe për ta përshkuar atë duhen rreth 24 orë udhëtim. Diku, në mes të kanalit është një “xhep” ose një pellg uji, i cili shërben për shkëmbimin e anijeve që lundrojnë në drejtime të ndryshëm. Aty pashë një perlë të vërtetë të cilën njeriu nuk e ndesh shpesh në jetë. Eshtë fjala për qytezën e vogël, mjaft të bukur të Ismailias, e cila është e ngritur në një bregore të vogël ishullore të gjelbëruar. Në mes të ishullit ishte ndërtuar një kafeteri, njëkatëshe, midis gjelbërimit të pyllit, me fasadë të shpalosur nga hapësira ujore ( kanali ), nëpër të cilin lundronin anije me tonazh të ndryshëm, nga e gjithë bota. Nga bordi i anijes, ku ndodhesha, së bashku me shokët, vura re që në atë kafeteri shërbente një burrë, i ngjallur, me bark që dukej qartë nga distanca, i veshur me rroba të zeza, në brez kishte ngjeshur një brez, të cilin e kishte mbështjellë disa herë; në kokë mbante një tip qylafi, të kuq, me xhufka në krye, si ata qylafët që mbanin dikur turqit. E vrojtova gjatë e me vemendje atë bukuri të rrallë dhe u mrekullova prej saj. Më tej kanali i Suezit vijon në hapësira ranore, në një vend të zhveshur, pa gjelbërim e pa burime uji. Përgjatë kanalit, në xhepat që janë lënë për t’u shkëmbyer anijet, pashë, nga afër disa varka që transportonin njerëz. Më zuri syri disa varka të tilla dhe u trishtova. Në çdo varkë ishin thuajse të shtrirë rreth 30 njerëz. Them njerëz, për të qënë korrekt me ata që do ta lexojnë këtë shkrim, mbasi, në fakt pashë disa skelete njerëzish. Një pamje mjerane që të ngjallte trishtim e revoltë, njëherazi. Një mori qënjesh të gjalla, me trup e pamje prej njeriu, kockë e lëkurë, thuajse të zhveshur, të mbështetur pas njëri- tjetrit, sikur dikush i kishte hedhur me lopatë. Kush e di ku shkonin e me se merreshin?Koha dhe fati i kishte braktisur në këtë mënyrë e ata shtynin ditën, pa shpresë, në mjerim të plotë. Na thanë se janë punëtorë, të cilët shkojnë për të punuar, diku. Çuditesha e vrisja mendjen:A janë në gjendje të punojnë ata mjeranë që mezi mbajnë frymën gjallë? Përgjigjen e gjeja po vetë:Pabarazia dhe polarizimi i skajshëm ishin burim i atij mjerimi ekstrem. I vrojtova ato qënje njerëzore të shpërfytyruara, u ligështova mjaft por nuk munda të komunikoja me ta, mbasi distanca nuk më lejonte dhe gjuhën nuk ia dinim njëri –tjetrit. U deshën edhe disa orë lundrim që anija jonë të kalonte në Veeri-Lindje të qytetit mjaft të bukur egjiptian të Port Suezit. Qyteti është i ngritur në fushë dhe është më i bukur nga ai i Port Saidit. Nga vija e lundrimit pamë ngrehina të larta dhe minare të dëndura. Nuk ndaluam në Port Suez, mbasi vija ujore nëpër të cilën lëvizin karvanët e anijeve, të cilat dalin nga Kanali i Suezit e futen në Detin e Kuq, kalon 2-3 milje detare, në Veri-Lindje të tij. Port Suezi ishte qyteti i fundit egjiptian që lamë pas dhe “ qyteti i lamtumirës “ me kontinentin e zi. U futëm në Detin e Kuq, i cili ngjason me një “gjuhë”të ngushtë dhe është det i qetë. Në hyrje të Detit të Kuq bie në sy një fanar, i madh, tip kullë, i lartë e me ndriçim të fuqishëm. Fari është orientim i domosdoshëm për detarët, në bazë të të cilit ata gjejnë ose korrigjojnë udhën detare. Fari në fjalë është i vendosur në një tip kodre dhe ngjan me një ishull të vogël, të gjelbërLundrojmë drejt Lindjes, teksa në të majtën tonë shtrihet Arabia Saudite, m e shkretëtirat e saj prej rëre, të cilën e pamë me një farë indiferentizmi, të nxitur nga monotonia e udhës që po përshkonim. Në kthesën që merr udha detare, për në Veri shtrihet Jemeni, një vend arab, i mbuluar nga rëra bojë gri. Në të djathtë është Afrika e Zezë. Nga kuverta e anijes dallojmë kryeqytetin e Jemenit, Sanën, icili është ndërtuar në fushë. Në këtë qytet tipik arab, pashë pak gjelbërim dhe një mori objekte kulti. Qiellin e qytetit e çajnë “ një pyll”, me minare, të bardha, si simbol i fesë Islame, mjaft të pushtetshme në këtë vend. Ndërtimet, në Sanë janë të ulëta me një, dy e tre kate; jo si ngrehinat me shumë kate të Port Saidit e në veçanti të Port Suezit. Në dalje të Detit të Kuq, si për ti lënë lamtumirën Afrikës dhe Gadishullit Arabik, anija jonë u ankorua në portin e Adenit. Në këtë port qendruam disa orë. Marinarët efektivë zbritën nga anija e dolën nëpër qytet, ne, “ varfanjakët” e vrojtuam dhe e komentuam qytetin nga kuverta e anijes, ku shtynim orët më të shumta të ditës. Adeni, në atë kohë ishte një qytet “hibrid”. Një qytet i ndërtuar në një gji deti dhe i mbështetur mbas disa kodrave, kishte një liman të bukur, të veçantë. Dominohej nga britanikët, të cilët e kishin bazën e tyre ushtarake, nga më kryesoret, ku kishin dislokuar flotë detare dhe ajrore. Popullsia e qytetit ishte heterogjene, e përzier me banorë arabë dhe britanikë. Në portin e Adenit, anijet tregtare, para se të futeshin në Oqeanin Indian, ankoroheshin disa orë, me qëllim që të merrnin furnizimet e nevojshme, përtë cilat i konsumonin në atë segment të gjatë lundrimi, nga Briri i Afrikës deri në Kolombo të Ceilonit (Strilankës). Duke u furnizuar me karburant, ujë dhe ushqime, anija, si të thuash “rregullonte frymëmarrjen “ para se të nisej për në kryeqytetin e Ceilonit- Kolombo. Ne, “marinarët aviatorë” nuk mund të zbrisnim në tokë, mbasi nuk kishim viza. U mjaftuam me daljen ne kuvertën e anijes, e cila u bë vendqendrimi ynë i preferuar dhe i lejuar. Prej kuvertës së anijes dukej gjiri i detit, anijet e ankoruara në port dhe qyteti i bukur, me ngrehina te reja, të larta, të lyera me bojëra të ndryshme. Sapo ndaloi anija, siç ndodh rëndom në portet arabe, mbi kuvertën e anijes “Durrësi” vërshuan një tufë tregtarësh me ngjyrë, të cilët, me shpejtësi marramendëse shtruan tezgat e i mbushën ato me lloj –lloj mallrash. Siç duket, mallrat e tyre ishin me origjinë engleze, prandaj dhe natyra e tyre nuk ishte e njëjtë me atë të mallrave të tregtarëve egjiptianë. Nëse në tezgat e egjiptianëve, dominonin produktet prej lëkure si rripa, portofolë, çanta dhe bizhu; në Aden, tezgat e tregtarëve ambulantë vendas ishin të mbushura me mallra industrialë, të ardhur nga Britania e Madhe, e cila, në atë kohë ishte e industrializuar. Përgjithësisht mallrat e tyre ishin mjaft të bukur e me çmime të ulëta. Lirësi të atillë, ne shqiptarët, nuke kishim pare ndonjë herë; madja asqë e kishim përfytyruar. Tregtia bëhej kesh e me monedhë amerikane. Më mbeti syri tek disa sahatë dore, të prodhimit englez, mjaft të pashëm e me çmime të lira. Në xhep kisha vetën një dollar amerikan. Atë ma kishte dhuruar marinari, nga Durrësi, me emrin Kadri, me të cilin flija në të njëjtën kabinë. Kur pashë ato çmime fantastike, vendosa ta harxhoj dollarin tim të vetëm. Bleva tri palë çorape burrash, prej nailoni, me shirita, me ngjyra të ndryshme, të cilat, aso kohe ishin mjaft të preferuara nga të rinjtë e Tiranës. Njëri nga shokët tanë “bashkëvuajtësi”nga Elbasani, Xhulian Popa, një djalë nga familje e kamur, qejfli orësh, ndërroi orën e tij të dorës, të markës “ superatlantik “ e cila, në vendin tonë ishte, e rrallë dhe mjaft e kërkuar, me një orë dore engleze, e cila të hutonte me bukurinë e saj. Mbasi anija u nis e marinarët efektivë, siç e kishin bërë praktikë, hapën në kuvertë mallrat që kishin blerë, na thanë se ora që kishte shkëmbyer shoku ynë, vërtet “ të merrte në qafë me bukurinë e saj “ por mekanizmat i kishte prej kartoni. Këtë gjë e çuam në veshë të Xhulit, por ai, me mospërfillje tha:“ Punë e madhe, unë do ta shkëmbej prapë atë”. Xhulit, si të gjithë neve, na e kishte prishur mendjen bukuria e asaj ore e nuk donte tja dinte për cilësinë e saj. Ndërkohë që ne po sodisnim bukuritë e tezgave të arabëve nga Adeni, marinarët efektivë, me grupe, siç ishte udhëzimi nga lart zbritën nga anija e dolën në qytet. Kur u kthyen, pas 3-4 orësh, na dhanë opinionet e tyre për atë që panë. Ata nuk kishin as më të voglën dëshirë të kundronin bukuritë e qytetit, siç bëjnë zakonisht turistët, por, e mbajtën vrapin, nëpër dyqanë. Mes marinarëve, mbasi anija linte portin ku ishte ankoruar, zhvillohej një lloj panairi i vogël. Sejcili prej tyre ekspozonte mbi kuvertë blerjet që kishte bërë dhe, së bashku krahasonin, cilësinë e mallit, larminë dhe çmimin e tij. Ajo që ndodhte në çdo port; ndodhi dhe në Aden. Jo rrallë, kur zhvillohej kjo “pasarelë mallrash”, nga cmira e padituria, mes protagonistëve niste sherri. Një sherr i paparë, i cili, në ndonjë rast mbaronte në grushta, ose në rastin më të mirë, të gjithë ndaheshin në paqe, kur ndërhynte për të vënë “rregull”, kapiteni i anijes. Më së shumti sherrin e niste marinar Kadriu, të cilin e kishja ortak për gjumë. Ky Kadriu, me moshë rreth 35 vjeç, me një trup atleti, të lidhur mirë, me një palë mustaqe spic, si për të kompensuar rënjen e flokëve, që i kishte ndodhur në pjesën ballore të kokës. Detar Kadriu, nga Durrësi ishte mjaft nevrik. Nuk ta zgjaste shumë muhabetin Kadriu, ai i kishte të pakta fjalët; së shumti të tregonte grushtat; por ishte mjaft punëtor e bujar, prandaj e donin, të gjithë shokët. Duke “vrarë” kohën, sa të ktheheshin marinarët nga “gjuetia” e mallrave, u mblodhëm nën varkën e varur, afër kiçit, dhe vrojtuam një pamje mjaft emocionale. NJë grup prej 5 aeroplanësh reaktivë, të tipit F-86, në formacion të ngushtuar, sikur të ishin të lidhur me njëri-tjetrin me fjongo, bënin manovra horizontale, me shpejtësi rreth 700 km/orë. Formacioni i aeroplanëve dhe manovrat e tyre ishin mjaft të disiplinuara, kompakte dhe energjike. Kishim fluturuar në formacion por vetëm me dy aeeroplanë; të tillë bukuri nuk kishim parë. Spektakli që pamë na tërhoqi e na relaksoi pa masë. Nga sa pamë, kuptuam se pilotët e kësaj baze ajrore ishin të zgjedhur e mbanin klasë të lartë pilotimi. Aeroplanët kishin ngjyrë jeshile, motorri i tyre ishte reaktiv, i pajisur me një turbinë. Në qytetin e Adenit, si bazë ushtarake, banonin mjaft familje të ushtarakëve dhe civilëve britanikë. Kishim të bënim me një bashkëjetesë të të bardhëve me ata me ngjyrë. Siç na treguan marinarët që shëtitën nëpër qytet, në rrugë, nga balkonet dhe dritaret e banesave u hodhën disa palë këpucë e sandale. I kapëm me dorë e vumë re se ishin të reja. Disa prej tyre, ato që na pëlqyen më tepër i futëm në çantat tona. Hamendësuam se gratë e oficerëve, të cilët paguhen mirë në bazat ushtarake britanike jashtë vendit, kishin vënë re “makutërinë” e tanëve, të cilët rendnin dukshëm pas mallrave, e si për ti fyer i hodhën rrangullat e tyre, nga balkonet e nga dritaret, në rrugë. Të jem i çiltër me lexuesin, nga kjo që dëgjova, nuk u ndieva mirë. Bo –bo, mendova në vetmi, na paska dalë nami edhe këtej, kaq larg vendit tonë, si rraqemëdhenj. Në datën 25 nëntor të vitit 1961, në orët e mbasdites, dolëm nga porti i Adenit e morëm udhën për në Kolombo, kryeqytet i Ceilonit (Srilanka), me kursin e lundrimit rreth 60 gradë. Segmenti ujor, nga porti i Adenit në atë të Kolombos është më i gjati në këtë udhëtim të largët. Lundrohet nëpër Oqeanin Indian; në gjysmën Perëndimore të tij. Me shpejtësinë e zakonshme të lundrimit, anija oqeanike “ Durrësi”, me të cilin udhëtonim e përshkonte distancën, brenda një jave (shtatë ditë e netë). Oqeani Indian është një pellg ujor i stërmadh, i shtrirë në hapësira gjigande që lagin tre kontinente dhe ka thellësi të madhe. Ndryshe nga detet dallgëshumë, ky oqean është “ i uruar”, në kuptimin e qetësisë. Korridoret ujorë që të çojnë nga Perëndimi, në Lindje, kalojnë mes për mes këtij oqeani. Pas 4-5 orësh lundrim, nga kalimi i Bririt të Afrikës, në të majtën tonë pamë një ishull të vogël, të cilit i kaluam, rreth 10 milje detare pranë. Pyetëm në kapitenerinë e anijes e na thanë se ai ishull është i izoluar. Në të banonin njerëz, të sëmurë nga sëmundja e lebrozës, të cilët ishin të mbledhur nga të gjithë shtetet e botës. Banorë të tjerë nuk lejoheshin të hynin atje dhe të sëmurët nuk mund të largoheshin nga ishulli, përveç atyre që deklaroheshin nga autoritetet mjekësore të shëruar. Në ishull shërbenin mjekë, infermierë e personel sanitar, i zgjedhur, me përvojë, i udhëzuar e i mirëpaguar. Ishulli ishte nën një karantinë të rreptë. Nuk jam nga ata besimtarët fanatikë që bëjnë be e rrufe por, kur dëgjova gjithë këto gjëra, thashë si ato plakat e moshuara, nën zë:“Aty qoftë”. Duke lundruar drejt Lindjes, sa më tutje spostoheshim, moti ishte i kthjellët, temperaturat e ajrit rriteshin vazhdimisht e ato të ujit nuk mbeteshin shumë prapa të parave. Po udhëtonim të qetë. Mjaft orë të ditës i kalonim poshtë një varke, me destinacion varkë shpëtimi, ecila ishte fiksuar mbi kuvertën e anijes, në afërsi të kiçit. Të grumbulluar pranë njëri tjetrit, bazë shoqërie ( njohjeje ), nën varkë mbroheshim nga rrezet përvëluese të atij dielli ekuatorial. Vrojtonim kaltërsinë e pafund të oqeanit, numëronim anijet që lundronin në korridorin ujor, paralel me anijen tonë. Shumë nga anijet e huaja lundronin më shpejt nga ne e na kalonin në atë “ garë “ të pa shpallur. Anijet oqeanike që kalonin pranë nesh ishin të tonazheve të lartë e të shpejtësive të mëdha. Më bënte përshtypje të madhe prania e anijeve çeke, të cilat ishin mjaft të reja e të mbajtura mirë. Habija ime lidhej me faktin se Çekia nuk kishte dalje në det, kurse flotën tregtare e kishte të kohës. Anijet e saj nuk “ulëshonin pe” simotrave. Mjaft të reja e të mbajtura mirë ishin anijet që mbanin flamurë të vendeve Nordike dhe anijet çisternë me flamurë japonezë. Anijet që transportonin pasagjerë, ishin më të mëdha e më të shpejta. Marinarët e anijes tonë, këtyre anijeve u thoshin “ postal”. Më të dukurat ishin anijet “postale” nga Britania e Madhe, të cilat udhëtonin për në Australi, Indokinë e Japoni. Na vinte shumë inat kur bënim krahasimin e shpejtësisë me të cilën lundronte anija jonë me atë të anijeve të botës. Donim që edhe ne të mos mbeteshim mbrapa tyre. Kështu e çmonim në atë kohë e në ato kushte krenarinë kombëtare, e cila është një nga vlerat më të çmuara e më të bukura të shqiptarit. Kur po qendronim në qejfin tonë, nën varkën e shpëtimit, papritur vumë re një lëvizje kaotike të marinarëve efektivë dhe një shqetësim që nuk e kishim parë në sytë e tyre. Detarët e anijes tonë ishin të regjur në lundrime dhe kishin eksperiencën e lundrimeve të vështira, në dete “ të egër”. Këtë gjë ne e dinim, por, te nisur nga ajo katrahurë që po vrojtonim menduam dhe pëshpëritëm mes nesh se situata konkrete duhet të jetë tejet e vështirë. I pamë tek lëviznin shpesh e me nxktim nga njëri cep i anijes, në tjetrin, zbrisnin e ngjiteshin dëndur në sektorin e kaldajave, nëpërmjet shkallëve metalike, të cilat kërkonin kujdes të shtuar për të mos rrëshqitur. Lëvizjet e çakorduara të tyre, komunikimi me zë të ulët, komunikimi i shpeshtë me njëri-tjetrin dhe habija që kishte zënë vend në sytë e tyre, na çoi tek mendimi ogurzi se në anijen tonë kishte ndodhur diçka e padëshiruar dhe e paparë. Hamendësitë tona, për shkak të eksperiencës së pakët si detarë, nuk i afroheshin të vërtetës. Në intimitet pyeta marinar Kadrinë, nevrikun e ekuipazhit, me të cilin flija në një kabinë e ai më njoftoi se kishte dalë jashtë përdorimit, njëra nga të dyja kaldajat e anijes. Situata në anije ishte tepër serioze dhe lundrimi ynë nuk ishte shumë i sigurtë. Shtabi i anijes, duke çmuar situatën e krijuar kishte marrë vendim që anija “Durrësi “ të vazhdonte lundrimin për në Kolombo, me gjysmën e forcës, pra, me njërën nga të dyja kaldajat. Për ne, që ishim thuajse profanë në çështjet e lundrimit, ky ishte një vendim kurajoz e burrëror. Na mbetej të shtrëngonim radhët e të bëheshim njësh me marinarët efektivë tu jepnim zemër atyre dhe kurajo vetes tonë. Lundrimi me gjysmë fuqije ishte, gjysma e së keqes. E keqja nuk kishte anë e udhë, prapësi të reja na prisnin. Sipas një llogarie të thjeshtë, rugën ujore deri në Kolombo, në kushtet e reja do ta përshkonim në dyfishin e kohës; pra për 14 ditë e netë. Lajmi ogurzi u përhap tek shokët e mi me shpejtësinë e lëvizjes të së keqes. Në rastin më të mirë shpejtësia e përhapjes ishte ajo e thashethemit. Nuk ishte vetëm çështje hapësire. “ Banonim “ në një sipërfaqe tepër të kufizuar. Gjatësia e anijes tonë ishte 120m e gjërësia e saj, jo më tepër se 30m. Në këto hapësira ishim të detyruar të këmbeheshim me njëri- tjetrin disa heë në ditë e qëndronim, së bashku, me orë të tëra. Interesant është fakti se kur gjendja bëhet e vështirë e jeta e njerëzve vihet në rrezik, ata i afrohen më tepër pas njëri-tjetrit e mbështeten më fort tek shoshoqi. Kështu ata i bëjnë ballë më lehtë rrezikut. Këtë, si dukuri pozitive e kishja provuar në çështje të fluturimit dhe tani “ po e shijoja “ dhe në det, në mes të Oqeanit Indian. Kuptova se puna e detarit, sidomos kur ai lundron larg vendit të tij nuk është një punë e lehtë. 5-6 orë më pas, kur lundrimi ishte stabilizuardhe anija jonë çante edhe me gjysmën e fuqisë motorrike, na erdhi një tjetër njoftim tjetër, më i trishtë nga i pari. Kishte refuzuar edhe  kaldaja e dytë e motorrit të anijes. Situata u përkeqësua mjaft e rreziqet u shtuan. Anija u vu në “stop”. Ndodheshim në “mes “të Oqeanit Indian; disa mijëra kilometra larg Atdheut; në mëshirë të fatit. Anijet e karvanit detar që shkonin në Lindje, na dukeshin më të rralluara. Pulëbardhat, të cilat i shikonim deri atëherë mbi direkët e anijeve, gjithashtu i shikonim përherë e më rrallë. Ishim çvendosur goxha në brendësi të oqeanit, larg bregut aq shumë të dëshiruar. Kur refuzoi kaldaja e parë, në sytë e marinarëve pamë shqetësim e interesim; tani që u fik dhe kaldaja e dytë, shqetësimi i tyre u shndërrua në “ alarm”. E them me bindje që pashë shqetësim, mbasi nuk pashë e nuk doja të shikoja tek bashkëudhëtarët e mi, panik e trishtim. Gjithsesi situata u ndërlikua së tepërmi. Anija ndodhej në det të hapët ku thellësia e ujit nuk lejonte të hidhej spiranca. Në këto kushte anija ishte e destinuar ti nënshtrohej fatit. Ajo do të lëvizte atje ku ta çonin dallgët e detit dhe erërat. Po të kishte erë e dallgë të forta, anija jonë edhe mund të përmbysej. Rreziku për jetën e marinarëve dhe të anijes ishte real e kërcënues. Qemë me fat që nuk kishte dallgë e nuk fryu erë e fortë. Stafi i anijes, nga kulla e komandimit lëshoi sinjalin e alarmit, për të tendosur njerëzit e për efekte të tjera psikologjike, por u gjykua se situata nuk ishte aq serioze sa të lëshohej sinjali “ SOS”, me anën e të cilit kërkohej ndihmë nga jashtë. Në pozicionin ku ne ndodheshim në atë çast, ndihma nga jashtë ishte e mirëpritur por, praktikisht nuk mund të realizohej. Pas një konsulte të shkurtër me specialistët e anijes, shtabi drejtues i anijes vendosi të niste puna për riparimin, me forcat e veta të kaldajës së prishur. Anijet e huaja që lundronin në korridorin ndërkombëtar, pa e ditur hallin tonë, kur parakalonin, na përshëndetnin me sirrena e ne u përgjigjeshim me tundjen e rrobave të trupit. Hiqnim bluzat e kanotjeret e i valëvitnim ato në ajër, që të binim në sy. Duhet ta them, patjetër, se detarët e anijes tonë ishin njerëz të kualifikuar e të përkushtuar. Në ballë të situatës kritike u vunë mekanikët duarartë, puna e të cilëve ishte e vështirë por “ shpëtimtare”. U bë një plan i menduar mirë për të punuar brenda kaldajës së prishur. Duheshin ndërruar tubot e çelikta dhe pjesë të tjera këmbimi me pjesë të reja. Në kaldajë duhet të futej një njeri, i cili duhet të ishte nga radhët e mekanikëve më të kualifikuar. Ai do të punonte në një mjedis të ngushtë e në kushtet e temperaturave të larta të ajrit rrethues. Mjeshtëria e atij që do të punonte brenda, në kaldajë dhe zotësia për tu dhënë udhë punëve, në ato kushte, në mënyrë të pavarur, me mendjen e tij, ishte njëri nga kushtet e domosdoshme. Kërkesë tjetër, jo më pak me vlerë ishte guximi, trimëria dhe vendosmëria e atij që do të futej në kaldajë, për të supertuar vështirësitë dhe të papriturat që mund ti lindnin në proçesin e punës. Kapiteni shqiptar i anijes Qemal Hado dhe dy oficerët kinezë; të tre “ ujqër deti”, u bënë thirrje detarëve, për të punuar në kldajë, mbi baza vullnetare. I pari, doli vullnetar saranditi Gjikë, të cilin shokët e thërrisnin:Gjikë kokëkrisuri. E kishte domethënien kjo “nofkë”, jo dhe aq e pëlqyer, për këtë njeri, i cili ishte “ trim me fletë”. Jam i bindur që çdo njeri, në jetën e tij, mesiguri ka ndeshur njerëz të tillë të pazakontë, thuajse “ të mbinatyrshëm”, të cilit nuk ia bën syri “ tërr” përpara asnjë situate të rrezikshme që i rrezikon jetën. Gjika ishte njëri, nga rraca e tyre. Ai ishte i lindur në Sarandë dhe kur e njoha unë, mosha e tij nuk i kalonte të 35 vjetët. Banonte në Durrës, ishte i martuar dhe nga martesa e tij kishin lindur 2 fëmijë; njëri djalë e tjetra vajzë. Në vitet kur kishin ardhur në jetë fëmijët e tij, në kinematë e vendit shfaqej filmi i bukur indian- “ Vagabondi “. Gjikës tonë i kishin pëlqyer, në veçanti dy personazhet qendrorë të atij prodhimi kinematografik mjaft të bukur:Raxhi Kapur dhe partnerja e tij Rita. Për nder të tyre, Gjika e kishte quajtur djalin Raxhi dhe vajzën Rita. Heroi i tregimit tonë, marinari Gjikë Saranditi ishte me trup mesatar, tërë muskuj; me flokë të verdhë e me guxim të tepruar. Atë, shokët, në koefidencë e thërrisnin:“ Kokëkrisur”! Kjo “ kokëkrisje “ e Gjikës nuk ishte rastësi, por kishte vazhdimësi. Shokët e tij, marinarë, të cilët e njihnin dhe kishin kryer së bashku lundrime të gjatë e të vështirë, na rrëfyen një episod interesant nga bëmat e shumta heroike të Gjikës. Anija me të cilën punonte Gjika, ishte për çështje pune në portin bullgar të Varnës, në bregdetin e Detit të Zi. Ishin njohur e miqësuar me marinarë bullgarë, me të cilët kishin lidhje pune. Të dyja palët po zhvillonin një bisedë të lirë, me temë nga trimëritë e të dy popujve tanë. Sejcili, nga të dyja anët mburrte trimërinë e popullit të tij, si vlerë e qënësishme kombëtare. Bullgarët, si dhe shqiptarët njihen për këmbëngulje e kokëfortësi. Shqiptarët, nga ana tjetër nuk lëshojnë pe, në këtë drejtim. Një herë e në një një kohë, një shqiptar, mundohej të fuste në murin e përbashkët një gozhdë, me çekan. Gozhda nuk hynte në mur edhe pse shqiptari nisi ta godasë atë me më tepër forcë. Duke dyshuar në ndonjë pengesë të fortë, shqiptari kaloi në dhomën ngjitur dhe u habit kur pa, mbi shkallë, një bullgar, i cili po përpiqej ta pengonte me kokë gozhdën që vinte nga ana tjetër e murit. Morali i fabulës, besoj është i kuptueshëm:të dyja palët kanë të përbashkët kokëfortësinë. Duke e paraqitur veten si më trim, asnjëra palë nuk i lëshonte pe tjetrës. Në portin e Varnës, atë ditë kur zhvillohej biseda mes detarëve të të dy vendeve, pranë anijes shqiptare të ankoruar ishte një vinç, i lartë, i cili shërbente për të përpunuar ( ngarkim shkarkim ) anijet. Njërit nga marinarët i lindi ideja:Kush mund të hidhet nga maja e vinçit, me lartësi rreth 30m, në ujë. Të gjithë u treguan të gatshëm e zunë të “nxirrnin gjoksin”, por vetëm Gjika doli vullnetar. Ai u ngjit mbi vinç dhe, pa më të voglin hezitim e u hodh në ujë. Nuk pati ndonjë pasojë serioze por ai dhe shokët e tij ishin në “ qiellin e shtatë” mbasi kishin sfiduar një kundërshtar të denjë, siç ishin detarët bullgarë. Le të kthehemi tek çështja jonë, mbasi anijen “ Durrësi “ e kemi lënë në det të hapët, pa motorr. Duke çmuar rrezikun real që i kanosej jetës së shokëve dhe anijes, me vetëdije të plotë Gjika “ i krisur “, dolli vullnetar, për të punuar në furrë. Kompetentët i dhanë atij gjithë udhëzimet e nevojshme dhe e veshën me rroba zjarrduruese prej amianti. Ai mori në dorë çantën e zakonshme të veglave të punës e u fut në brendësi të kaldajës për të zëvëndësuar tubot prej çeliku, të cilët ishin dëmtuar dhe pjesë të tjera këmbimi. Punoi, në ato kushte, tejet të vështirë, “i krisuri “ Gjikë dhe e likuidoi prishjen. Pas 3 ditësh, kaldaja u ndez e të gjithë u gëzuam; anija jonë do të nisej për lundrim, në drejtim të Kolombos, me një kaldajë d. mth me gjysmë force. Teksa Gjika “ përleshej “ me tubot e çelikut, në atë mjedis që të merrte frymën; në urën e komandimit të anijes, pranë timonierit, disa njerëz bënin matje e llogari, mbi një hartë, me ndihmën e disa mjeteve llogaribërëse. Nuk ishin magjistarë por marinarë; madje oficerë të anijes sonë. Ata i mbanin sytë nga qielli e nuk reshtnin së konsultuari me njëri-tjetrin. Ishin më kompetentët për të realizuar navigimin, me anë të yjeve. Disa nga instrumentët që përdornin navigatorët e anijes, unë i njihja e i kishja shfrytëzuar për të bërë llogaritë e fluturimit. Navigatorët e anijes bënin orientimin e vendndodhjes të anijes “Durrësi”, në det të hapët, duke u bazuar në pozicionin e mjetit lundrues kundrejt yjeve të njohur, të cilëve u kishin vënë nga një emër. Pra, kishim të bënim me përllogaritje astronomike. Në shkollën e aviacionit të Batajskut kishim mësuar orientimin dhe llogaritjet e fluturimit, duke shfrytëzuar hartën topografike, terrenin dhe mjetet radioteknike që sigurojnë fluturimin. Kishte një ndryshim të dukshëm mes aviodrejtimit tonë dhe këtij lloj navigimi ku mungonte objekti ynë, toka. Në hapsirën detare ku ndodheshim ne, orientimi vizual ishte i pamundur, mbasi nga çdo anë që të shikoje, vetëm kaltërsi të zinin sytë. Shkenca e orientimit me anën e yjeve, astronomia është e bukur e më pëlqen mjaft; prandaj nuk u ndahesha atyre burrave që bënin matje astronomike. “ Oficerët” navigatorë të anijes, duke matur këndet që formohen midis vijës imagjinare që lidh Yllin Polar, Kashtën e Kumtrit dhe yjeve të tjerë të identifikuar, me pozicionin etokës, përcaktonin, me përafërsi vendndodhjen e anijes tonë, në atë lundrim të pafat. Navigatorët e anijes ishin me kombësi të ndryshme. Mes tyre kishte shqiptarë dhe kinezë. Nuke mësova mendimi i cilit prej tyre e dominonte bisedën mes kolegësh, por gëzoja kurnë fytyrat e tyre zbristebuzëqeshja. Nga mimika e tyre kuptoja, nëse ishim në udhë “të mbarë”, apo nuk dihej ku ndodheshim e endeshim kuturu. Më gëzonte fakti se anija jonë, edhe pa motorr, në det të hapët, nuk kishte dalë jashtë korridorit ujor ndërkombëtar, nëpër të cilin lundronin karvanët e shumtë të anijeve nga gjithë bota. Peshën kryesore për likujdimin e defektit të rëndë, në kaldajat e anijes, e mbanin mbi supe marinarët efektivë. Neve, “ marinarëve – aviatorë “, si ndihmësa që ishim, nuk na lanë pa detyra. Na kishin caktuar detyra, të cilat mund t’i kryenim, edhe pa shkallën e kualifikimit të nevojshëm. Më kishin caktuar një detyrë e cila kërkonte më shumë fuqi sa terezi; duhet të sharroja tubot e çelikut që do t’i ndërronte Gjika “ kokëkrisur”, në kaldajë. Dani, një marinar gjigand, nga Durrësi, me detyrë kryemekanik i anijes “Durrësi”, njeri i mirë e me sjellje babaxhani, siç mund të veçohen durrsakët, bënte matjen e tubove dhe, me nje shkumës, shënonte vendin ku do të priteshin ato. Diku mbi kuvertë ishte vendosur një bango e mbi të ishte montuar një morsë. I fiksoja tubot, në morsë dhe, me një sharrë dore, metalike, me hark, i prisja ato, në vendet ku i kishte shënjuar Dani. Forcë kishja plot, si kalë; shpatullat, parakrahët dhe krahët i kisha të fuqishëm, por nuk kisha eksperiencën e nevojshme, për të prerë tubot e çelikut, me sharrë; prandaj, fuqia ime, së shumti, konsumohej në “boshllëk”. Megjithatë, sedra dhe vullneti, bënë që tja dilja punës që më kishin caktuar. Ne, të “sojit” të aviatorëve, të mbledhur kokë më kokë, hamendësonim:si mund të dalim nga fatkeqësia që na kishte pllakosur, dhe, si njerëz të vendosur e optimistë, besonim në të atdhmen tonë fluturuese. Nuk është gjë e lehtë të largosh një aviator nga bindjet dhe besimi që ka, në punëndhe profesionin e tij, të veçantë. Por, e keqja ishte se ne nuk ishim në terrenin tonë profesional. Megjithatë optimizmi ynë ishte i palëkundur. Poshtë asaj varkës së shpëtimit, e cila ishte fiksuar pas kuvertës, afër bashit të anijes, shokët tanë të profesionit, të cilët, deri atëherë kishin fluturuar në aeroplanë bombardues dhe pavarësisht se nuk e kishin përfunduar programin, Ministria e Mbrojtjes i titulloi oficerë, për të shtyrë kohën luanin me letra. Kishte raste kur binin në ujërat e bixhozit dhe luanin me “stimul material”, duke vënënë lojë të holla të pakta. Afroheshim, me dëshirën për t’u pleksur edhe ne në këtë valle por, ata nuk na pranonin, me gjykimin se ne ishim studentë dhe, kur të shkonim në Kinë, shkolla do të na jepte më pak para. Shpejt u zhgënjyen në shpresën dhe në ëndërrimin e tyre për të marrë një rrogë të mirë, oficerët tanë, aviatorë të profilit bombardues. Kur luanin letra, me “stimul material “, kolegët i bënin llogaritë në monedhë kineze, por atje, në Kinë, “vëllezërit “ kinezë na trajtuan sikur të ishim studentë vendas. Kështu e kishte dhënë rekomandimin qeveria jonë, me gojën e Komandantit të Aviacionit Shqiptar. Avarinë që ndodhi në anijen “ Durrësi “ e kishte mësuar Kapiteneria e portit detar të Durrësit, aty ku ishte e regjistruar anija jonë, qeveria shqiptare dhe udhëheqja e lartë e Partisë dhe e shtetit shqiptar. Kur ne, 60 shqiptarë ndodheshim në mes të Oqeanit Indian, përpara një alternative mjaft të rrezikshme për vetë egzistencën tonë, në Tiranë e në të gjithë vendin festohej 28 e 29 nëntori 1961. Në vendin tonë njerëzit u gëzoheshin këtyre festave kombëtare. I pritëm dhe ne festat e të gjithë bashkëkombasve, e i kremtuam ato, si mundëm e me çfarë na u ndodh. Kur po përpiqshim, me “ shpirt në dhëmbë” për të çarë atë bllokadë të egërujore, papritur na vjen një mbështetje e fuqishme morale. Nëpërmjet një fonogrami, Komiteti Qendtor i Partisë së Punës të Shqipërisë, në esencë theksonte:”Shokë, e dimë që ndodheni në vështirësi e po ju rrezikohet jeta. Qendroni fort, si shqiponjat e maleve tona; ne jemi me ju”! Me sa kujtoj, fonogrami, i cili na erdhi në gjuhën e alfabetit “ mors”, nuk kishte firmë por mbyllej me shprehjen optimiste, ala kinezçe:“Ju përshëndesim, si revolucionarë”! Dhe në fund, mbështetja mbyllej me “siglën” e njohur:Komiteti Qendror i Partisë të Punës të Shqipërisë. Fonogramin na e lexoi kapiteni i anijes, burri i mirë Qemal Hado. Ai lexoi, e ne e duartrokitëm, siç e donte puna. Nuk mbaj mend të kishte ndonjë jehonë entusiazmi mes nesh “ fakirëve”që i mbanim sytë nga Gjika”kokëkrisur” dhe prisnim nga duart e tij të arta. Ne i kishim varur shpresat tek “ i krisuri “, e prej tij na erdhi shpëtimi, në atë lundrim ferri, ku ankthi nakishte pushtuar e na shoqëroi disa ditë radhazi. Data 30 nëntor 1961 na priu për lundrim. Anija, pas qendrimit relativisht të gjatë, më në fund u nis. Gëzimi dhe hareja ishin karakteristikat dalluese të asaj dite fatlume. Së paku, nga çasti në çast do të “ shtyheshim” drejt bregut të dëshiruar. Për marinarin që ndodhet në det të hapët, bregu merr simbolin e shpresës dhe të shënjtërisë. Kur shikon tokë me sy, pas një lundrimi të gjatë në det, marinari se si duket, një tjetër njeri, më i çliruar, më i shkathët, atij i qesh nuri e i gufon gjoksi, nga kënaqësia. Nga këto ndjesi njerëzore, të natyrshme, duke lundruar e ndaluar për një kohë të gjatë, së bashku me detarët profesionistë kishim përfituar prej tyre diçka të mirë. Anija u nis në lundrim, me atë bashin e shtypur që nga Port Saidi e me “patericë”( me një kaldajë në punë) por ne, hallexhinjtë gëzonim si fëmijë. Duke u spostuar përpara, anija linte anash një shkumë të bardhë. Nuk na bënte më përshtypje fakti që thuajse të gjitha anijet që lundronin paralel me tonën na e kalonin me shpejtësi. Ne, e dinim hallin tonë, prandaj “ skuqeshim me yndyrën tonë”. Dëshira që të lundronim shpejt, si ato, nuk na mungonte, por aq fuqi kishim. Kjo nuk do të thotë se ishim pajtuar me të keqen që na kishte zënë. Ishim të detyruar ta vuanim fatkeqësinë tonë. Nuk kishim me kë ta ndanim, veç me njëri-tjetrin. Nuk u zinim besë syve që ishim nisur. Ndodhia e rëndë na kishte mpirë e hutuar. Dolëm tek kiçi i anijes, për të vrojtuar helikën e anijes. Ajo rrotullohej dhe linte pas një shkumë të bardhë, të përdredhur. Kjo shënjë dëshmonte se anija shtyhej përpara. U përqafuam me njëri- tjetrin dhe me marinarët efektivë. Atë natë, në anijen tonë u pi më shumë verë e kuqe e u kënduan këngë trimërie. Pas atij stresi të paparë, më në fund, na zuri gjumi, e fjetëm të qetë, si shqerra. Ankthi 36 orësh i qendrimit në det të hapët, kishte mbetur prapa nesh. Lundronim drejt brigjeve të Indisë, e cila, për ne, në ato ditë ishte “ tokë e premtuar”. Për të mbërritur në portin e madh detar të Kolombos (Ceilon), u deshën 10 ditë (netë) lundrim, me njërën nga kaldajat, në punë. Në mëngjes, kur akoma nuk na ishte larguar gjumi e sytë nuk i kishim hapur mirë, timonieri, nga kulla e komandimit thirri:“ Tokë-Tokë”. U çuam nga krevatët, si me sustë e dolëm në kuvertë. E prisnim dhe e dëshironim, pa masë, këtë britmë gëzimi e shprese, dhe ajo na erdhi papritur e na gjeti të fjetur. U shkundëm shpejt nga plogështia e natës e brofëm përpjetë. Të gjithë u ndjemë të gëzuar e të lumturuar. Pamë tokën që na u shfaq në horizont dhe u gjallëruam, u bëmë më energjikë e u ndjemë më të freskët e më të shkathët. Britma e mikut tonë timonier na u duk jo si një sokëllimë që doli nga kordot zanore të një njeriu të zakonshëm por si një dhuratë e dërguar nga perënditë e detrave. Ishte një mrekulli e vërtetë. Imagjinata jonë, në ato çaste na çoi larg, në qiell, tek fluturimi, të ciline kishim lënë përgjysmë e mezi e prisnim. Aq shumë ishim miqësuar me qiellin dhe me fluturimin. Atë ditë fluturuam, por vetëm vitualisht. Po bëheshin dy javë që i kishim veshur kominoshet tona blu e ato duheshin larë. Mundësitë për ta bërë këtë, në kushte normale, në anije, ishin të kufizuara. Mendimi i përbashkët na çoi në një zgjidhje origjinale. Nuk di kujt tja dedikoj autorësinë e këtij zbulimi veç mbaj mend që kaluam menjëherë nga mendimi, në veprim. Kominoshet, i lidhëm fort, pas një litari të shëndoshë, të cilin e përgatitëm duke lidhur njëri pas tjetrit copat e litarëve që gjetëm në anije, e fiksuam kokën e litarit pas kiçit të anijes dhe e lëshuam në det. Anija, duke u çvendosur përpara, i tërhiqte kominoshet tona dhe deti, sido që ujët e tij është i kripur, i lante si i lante kominoshet tona. Mbaronte punë njëri e në litar lidheshin kominoshet e tjetrit. Kjo “lodër” fëmijësh kaloi, stafetë, tek të gjithë shokët. I thanim në diellin e fortë ekuatorial kominoshhet tona e pastaj i vishnim, ashtu, të ngrira, nga kripa. Na dukej sikur vishnim një lëkurë berri, të tharë. U habitën detarët me këtë shpikje tonën, autor i së cilës ishte një aviator, i cili, gjithsesi mbeti anonim. Kjo ishte tamam një zgjidhje e përshtatshme, nga halli. Më së fundi mbërritëm në Kolombo; emrin e të cilës e kishim lakuar qindra herë, e ajo na priti me bujarinë e saj të natyrshme. Me të hyrë në ujërat e saj u takuam me temperaturat e larta të zonës ekuadoriale, si të ajrit dhe të ujit. Mashështia e portit dukej përsëlargu. Një mori anijesh, të madhësive e destinacioneve të ndryshëm, të lyera me bojë të freskët, ngjyra- ngjyra, me flamurët e shteteve përkatës në kiç, ngjanin me një qytezë të vogël, tejet të bukur, plot shkëlqim e madhështi. 3-4 anije gjigande pasagjerësh, të cilave marinarët u thoshin “postale”, dukeshin si pallate me disa kate, mbi ujë. Ndriçimi i theksuar i tyre, jo vetëm që llamburiste atë hapësirë ujore, por të prezantonte dukshëm me zhvillimin e kohës. Në kuvertat e tyre kishte gjallëri e muzikë, gjatë gjithë natës. Shumica e anijeve të pasagjerëve i takonte Britanisë të Madhe dhe qarkullonte në itinerarin:Londër – Sidnej e kthim. Nuk ishin të pakta anijet e pasagjerëve që mbanin flamurë australianë, amerikanë, suedezë, japonezë etj. Në përgjithësi, pasagjerët ishin, ose të moshave të reja, adoleshentë, ose i përkisnin moshës së tretë e dukeshin të gërmuqur. Të kamurit shkonin në vende të bukura për të harxhuar paratë që kishin mblojtur, të cilat nuk u sillnin kënaqësi tjetër veç përdorimit për të parë botën, në perëndimin e jetës së tyre. Porti madhështor i Kolombos është kryeqytet i ceilonit, i cili përndryshe quhet edhe Srilankë. Ceiloni ndodhet në Jug-Jug- Lindje të Indisë, është i rrethuar nga deti dhe ka një popullsi prej rreth 7 milionë banorësh. Popullsia e ishullit është indiane. Në atë kohë, kryetar i shtetit, në Ceilon ishte një femër:zonja Bandaranajke. Porti është i përmasave të mëdha e i mbyllur. Flitej se në të, në të njëjtën kohë mund të ankoroheshin 50 anije, të ndryshme oqeanike. Shërbimi portual ishte i kohës dhe porti ishte i pajisur me të gjithë infrastrukturën e nevojshme. Edhe pse qendruam në atë port, deri në mesin e dhjetorit të vitit 1961, kohë kur në kontinentin plak ishte dimër, temperaturat e ujit, në port ishin rreth + 33 oc. Bënte shumë nxehtë e njerëzit laheshin në det, si ditën dhe natën. Anija “ Durrësi” u ankorua në një kalatë, në anën Jug –Perëndimore të portit, e cila ishte e rezervuar për anijet që futeshin në port mbasi kishin pësuar avari. Të parët mysafirë që na vizituan në Kolombo ishin një pëefaqësi e Ambasadës Kineze, e akredituar në Ceilon. Siç duket, ambasada në fjalë ishte njoftuar për kohën kur anija “Durrësi” do të mbërrinte në port, prandajdiplomatët e saj ishin të parët që ngjitën shkallët e mjetit tonë detar. Puna e parë që u diskutua me diplomatët e huaj ishte nisja e punës për riparimin e kaldajave të dala jashtë funksionit. Punonjësit e Ambasadës Kineze e ndihmuan këtë aksion duke qenë të pranishëm me asistencë teknike dhe materiale. Punët kryesore teknike i kryenë marinarët efektivë; ndonjë gjë të vogël, shtabi që u krijua për këtë qëllim, na e ngarkoi dhe neve, “marinarëve – aviatorë”. Zura pozicionin tim të mëparshëm, pranë morsës, për të sharruar tubot e çelikut. Pak nga pak “ia mora dorën “këtij proçesi, të cilin dita-ditës nisa ta bëj më cilësisht. Pranë anijes tonë, në Lindje të saj ishte ankoruar një anije oqeanike, tepër e madhe, me disa kate, e bardhë, e bukur, plot drita e shkëlqim, e destinacionit turistik, me mjaft njerëz në bord. Në kiçin e saj dhe në direkë valëvitej flamuri anglez. Në këtë anije nuk pushonte muzika, 24 orë rrjesht dhe kishte mjaft lëvizje. Të rinj e të reja thuajse të zhveshur, kërcenin, shpenguar, nën ritmin e muzikës “xhaz “, e cila, për ne, ishte thuajse e panjohur, aso kohe. Të shumtë ishin çiftet që dilnin në kuvertë e nëpër balkone dhe, haptaz bënin dashuri. Muzika që vinte nga gjigandi turistik dhe zhurma e madhe, na lanë pa gjumë. Drejtuesit e anijes tonë, ata të kapitenerisë, të nesërmen, pas mbërritjes në port dhanë urdhër të zbritnim në ujë, me njërën nga varkat e shpëtimit që kishte anija, e cila ishte e pajisur me motorr. U caktua dhe një marinar, i cili do të guidonte varkën e do të kujdesdeh për të. Me këtë varkë, ne “ marinarët aviatorë”, por dhe të tjerë që dëshironin e ishin të paangazhuar me detyra konkrete, të etur për të parë nga afër jetën e zhurmëshme të atij porti gjigand, u vinim rreth e qark anijeve të huaja, të ankoruara brenda tij. I vrojtonim në afërsi mjetet lundruese të huaja, vrojtonim madhësinë, destinacionin, kombësinë që përfaqësonte flamuri dhe. . . , ngjiteshim në anijen tonë, mblidheshim kokë më kokë, sipas preferencave, diskutonim e bënim thashetheme për ato që kishim vrojtuar. Hera – herës, në “kuvendet” tanë bëheshin pjesëtarë edhe detarë efektivë të anijes. Anijet e pasagjerëve (postalët), nga ata që pamë ne, zakonisht qendronin një natë në port; furnizoheshin me karburant, ujë e ushqime dhe niseshin në destinacion. Kësisoj neve na takonte që çdo natë të kishim gjitonë të rinj. Në Kolombo qendruam 16 ditë. Përjetuam atë vapë përvëluese edhe pse ishte fundviti. Ditët që anija jonë ishte e ankoruar në këtë port ishin ditë pune e aksioni për riparimin e kaldajave të prishura. Për fatin tonë të mirë, angazhimi në punë na largoi plogështinë që na kishte pushtuar e nuk na la të brengoseshim aq shumë. Ania ziente nga puna e marinarët ishin të tensionuar. Atyre u kërkohej llogari e u ishin caktuar afate kohorë për nisjen e anijes, sa më parë, në lundrim. Malli që ishte ngarkuar në anie ishte mineral strategjik, të cilin e prisnin, me uri uzinat kineze të shkrirjes së metaleve, teksa, në Shqipëri prisnin të kthehej anija, me mallra të domosdoshëm për ekonominë e vendit. Pas ndërprerjes të marrëdhënieve të vendit tonë me Bashkimin Sovjetik ekonomia jonë ishte në emergjencë dhe e uritur për mallra të ndryshëm. Aksioni për riparimin e kaldajave më ingranoi në detyrën e sharrokut të tubove. Nuk e kuptoja si më kalonte dita, lodhesha shumë por gjumin e bëja të qetë. “shefat” ishin të kënaqur me punën time e unë isha në paqë me veten time. Qendrimi relativisht gjatë në Kolombo, krahas anëve të mira, na dhuroi dhe disa peripeci, të cilat nuk mund të mos i marr në konsideratë. Të tilla ishin:Epara, në ditën e pestë të qendrimit në Kolombo, kur isha duke punuar në detyrën time si sharrëtar tubosh çeliku, në diell, papritur më erdhi bota vërdallë. Me vështirësi u çapita për t’u larguar nga vendi i punës, dola mbi hambar e aty më kishte rënë të fikët. Kur u përmenda, e pashë veten të rrethuar nga shokët, disa nga të cilët më vrisnin damarët, të tjerë më spërkatën fytyrën me ujë të freskët dhe dikush po më bënte frymëmarrje artificiale. Mbërriti doktorr Dyli, nga Kavaja, u mor me atë që më ndodhi e më dha ndihmë të specializuar. Rasti ishte për t’u vlerësuar seriozisht mbasi ishja flurturues dhe kapiteneria e anijes mbante përgjegjësi për shëndetin e të gjithë ushtarakëve që kishte marrë përsipër ti çonte në Kinë. Mjeku i anijes, kavajasi Dyli, një burrë elegant e simpatik, me mustaqe spic, i njohur si bixhosçi, bisedoi diçka me kapitenerinë, erdhi rrëmbimthi në kabinën time e më tha të bëhesha gati, shpejt, për të shkuar në qytet, ku do të më vizitonte një mjek specialist. Ky shqetësim në radhët e drejtuesve të anijes, më bindi se rasti ishte çmuar si ngjarje e jashtzakonshme dhe se duhej konkluduar sa më parë për natyrën e sëmundjes time. Hipëm të dy në varkën e shpëtimit dhe shkuam në mol. Nuk di për proçedurat portuale që u kryen, për arsye se me to u mor mjeku. Nuk dija të komunikoja në gjuhën angleze dhe, me këmbë e me dorë, ose me rusishten time që nuk e njihte njeri në atë vend, nuk mund të merresha vesh. Dyli, e njihte anglishten copa- copa dhe e fliste “ shqip”. Megjithatë, ashtu siç e fliste, me ca vështirësi, porgjithsesi merrej vesh, me vendasit. Ne, “ marinarët- aviatorë” nuk mund të dilnim në port, mbasi nuk kishim pasaporta e viza siç kishin marinarët efektivë. Rasti im u trajtua si rast urgjent prandaj në doganë e më tej, na hapën udhë. Dyli përpara e unë pas tij, zbritëm në tokë e morëm udhën për të shkuar në poliklinikën e qytetit. Kishin kaluar rreth tri javë që isha në det dhe nuk lëvizja më tepër se distanca nga bashi në kiçin e anijes, distancë, të cilën e përshkoja disa herë në ditë. E dëshiroja shumë e mezi prisja që këmbët e mija, të mpira, të preknin tokën. Kur zbrita m’u duk vetja sikur kisha ardhur nga ndonjë planet tjetër. Deti më kishte bajatur shumë. Sapo vura këmbë në tokë, mora frymë thellë, bëra disa lëvizje të këmbëve, për ti provuar dhe thashë, me vete:”Më në fund, lavdi zotit”!Në shoqërinë e mjekut hymë në një rrugë të drejtë, e cila të çonte në poliklinikën e qytetit të Kolombos. Doktorrin e kisha udhërrëfyes, monitorues dhe përkthyes. Nga të trija detyrat, vetëm të dytën dinte të bënte, ai burrë. Në detyrat e tjera nuk para ja thoshte. Gjithsesi, ai ishte më mirë se unë. Të them të drejtën, qysh në hyrje të asaj rruge, të panjohur, u befasova e u mrekullova. Pashë një rrugë të drejtë, të pafund, të gjerë, të asfaltuar bukur, në të dyja anët e saj ishin parkuar makina, shumë makina, njëra pas tjetrës. Nga makinat, dyert e të cilave ishin të hapura kanatë, binin mbi asfalt rrugica të bukura ngjyra – ngjyra. Shoferët e taksive, të veshur mirë e të sjellshëm, qendronin pranë taksive, në pritje të klientëve. Shumica e shoferëve ishin të seksit të dobët. Të zbukuruara e të pikturuara, me veshje të gjera, me lule të ndezura, me një pikë në mes të vetullave ose në faqe, si aktoret në filmin indian “ Vagabondi “, gratë taksiste u dhuronin buzëqeshje të ëmbla, pa kursim kalimtarëve të rastit, në tentativë për ti “peshkuar” e për ti “rjepur nga xhepat”. Femrat taksiste, mbanin në kokë, të lidhur, një shami, me lule e ngjyra, gjithashtu të ndezura. Një tufë flokësh, si nga pakujdesia u binte mbi ballë. Nuk kishja parë ndonjëherë kaq shumë makina të vogla, të parkuara në të dyja anët e rrugës, siç i shikojmë rëndom sot, në udhët e Tiranës. Kur na panë që po ecnim në këmbë e si të hutuar, disa shoferë e shofere, njëherësh, u sulën drejt nesh. Dikush na pyeti:“ A doni të shkoni në shtëpi publike”?Ishin mësuar me marinarët që ktheheshin nga lundrime të gjata, të cilët, me të shkelur në port, e mbanin vrapin në ato shtëpi. . . Një shofer i shëndoshë, me mustaqe e mjekër qimerrallë, tipike aziatike, e konkretizoi, më tej pyetjen. Ai tha, në anglisht por që kuptohej lehtë, nga shënjat që bënte:“ doni shtëpi publike femrash apo meshkujsh”? E kishte fjalën për homoseksualët. Në opinionin tim, të dy variantet përbënin herezi. Indianët e Ceilonit flisnin anglisht, se vendi i tyre ishte dominion anglez. Unë nuk e kuptoja gjuhën e tyre, por, “përkthyes Dyli”, me atë anglishten e tij gjysma-gjysma, më përkthente aq sa mundëte e ato që donte. Mbërritëm në poliklinikën e qytetit. Një ndërtesë e thjeshtë, me dy kate, e mbuluar me taracë. U ngjitëm në katin e sipërm, nëpërmjet disa shkallëve prej betoni; hymë në një dhomë të zakonshme, ku kryente vizita një mjek anglez, i moshuar. Them anglez se ishte i bardhë, i rrethuar nga infermiere me ngjyrë. Në koridorin përpara dhomës së vizitave nuk ndodheshin shumë pacientë, por, ata që ishin të pranishëm, kur na panë, na hapën rrugën për të kaluar. Qysh në përballjen e parë me vendasit, më bëri përshtypje nderimi që ata kishin për të huajt. Të jetë kjo e trashëguar nga koha kur vendi ishte koloni e të bardhët bënin ligjin? Nuk e besoj mbasi atë që pashë më tej, ishte vetëm kujdes e mirësjellje. U shtriva në një shtrat të butë, të mbuluar me një mbulesë të bardhë. Ndërkohë mjeku anglez po informohej nga doktor Dyli, mbi “ historikun “ e semurjes time, të beftë. Kavajasi, me duar e me këmbë dhe me ca fjalë në një anglishte të përzier me shqip, italisht e ku ta di unë, po mundohej të spjegohej me mjekun anglez. Kuptova vetëm disa fjalë të shkëputura si:molto; water, no temperaturë etj. Mjeku anglez më vizitoi vetëm vizualisht. Analiza nuk më bënë. I moshuari, me bluzë të bardhë e me syze miopi, më dëgjoi me veshë, në të dyja anët e thoraksit, më kapi me dorë barkun, duke u përpjekur të identifikonte organet e brendshme, sipas vendosjes anatomike të tyre, më urdhëroi të hapja gojën e të lëshoja tinguj:a. a. a, më pa sytë, me vemendje dhe më mati tensionin e gjakut. U mendua pak; diçka i tha Dylit e me gjeste, e më urdhëroi të vishesha duke komunikuar, me zë të ulët:“ OK”. Ai u dha urdhër ndihmëseve të tij që të plotsonin një recetë. E falenderuam mjekun e huaj dhe, mbasi morëm recetën, dolëm në rrugë. Na duhej të shkonim në farmacinë më të afërt, për të blerë medikamentet. Nuk e patëm të vështirë ta gjenim, mbasi në atë rrugë farmacitë “ kishin mbirë dëndur”. Nuk di sa kushtoi preparati, se pagoi doktorr Dyli, por mora në dorë një shishe qelqi, me kapacitet rreth 500 ml. l të mbushur me një lëng të bardhë, viskoz, si dhallë e trashë. Mjeku i anijes, më tej u interesua për çmimin e arit, i cili, në atë kohë, siç ndodhte tek ne, edhe në Ceilon ishte monopol i shtetit. Arrita në këtë përfundim kur vura re që Dyli, hynte, pyeste e dilte në dyqanët e disa kujunxhinjve vendas, me të cilët, nuk e di si merrej vesh. Ndoshta kontrabanda e floririt është e kuptueshme edhe me shënja e gjeste. U kthyem në anije dhe, sipas këshillave të mjekut anglez, e përdora “ ilaçin magjik”, dhe u bëra mirë. Kisha patur vetëm gastrit, i cili, pas aplikimit të mjekimit, vetëm me një medikament, nuk më është shfaqur prej rreth 50 vjetësh. Siç e kemi ne shqiptarët, “ hedhim lumin dhe të dhjesim kalin”. Një ditë të bukur, siç ishja i shtrirë, në krevatin tim, hapa dritaren e rrumbullakët të kabinës dhe e flaka shishen, në det, së bashku me medikamentin çudibërës qëh që kishte brenda. Të paktën të kishja ruajtur etiketën! Nuk e bëra, as këtë, me mendimin e paarrirë se telashet e stomakut i lashë në Ceilonin e largët aziatik. E dyta, në një mëngjes, kur u çuam nga gjumi e dolëm në kuvertë, për të përshëndetur ditën e re, pranë anijes tonë, në kalatën Jug- Lindore të portit të Kolombos, na zuri syri dy anije të vogla, të cilat, për nga forma dhe madhësia ngjanin sikur ishin binjake. Nga distanca që na ndante, me vështirësi lexuam emrat e anijeve, në bordin e tyre, përgjatë bashit. Emrat e tyre ishin të shkruar me shkronja të alfabetit cirilik, të cilin e njihnim të gjithë. Njëra nga anijet quhej “Nora”; tjetra mbante siglën “VostoK”. Të dyja anijet ekspeditë, studionin klimën dhe dukuritë sinoptike, të brigjeve anë e mbanë globit tokësor. Meqënëse anijet në fjalë ishin të tonazheve të vegjël, ato lundronin pranë brigjeve dhe ndalonin shpesh në porte të ndryshëm, për t’u furnizuar. Anijet ishin me ekuipazhe të përzier, femra e meshkuj. Shumicën e përbënin meshkujt. Me kuriozitetin karakteristik të ballkanasit, me qëllim që të mësonim diçka më tepër, për natyrën e këtyre gjitonëve që na erdhën pranë, papritur në atë mëngjes dhjetori, hipëm në varkën e shpëtimit, të cilën e kishim si mjetin më të përshtatshëm për të lëvizur nëpër port, u afruam pranë bordit të tyre, në distancë sa mund të komunikonim normalisht, me zë. Në varkën tonë të emergjencës ishte timonieri, marinar efektiv dhe ne, “ marinarët – pilotë”. Ishim të veshur me ato kominoshet blu, si “ konviktorë” dhe të gjithë komunikonim lirshëm, në gjuhën Ruse. Me të dëgjuar zërat tanë, detarët sovjetikë, femra e meshkuj, dolën me shpejtësi në kuvertat e anijeve respektive, të vendosur, si me komandë, në një radhë. Pas përshëndetjes të rastit, e cila, në këto raste është një formulë standart, vijuan pyetje- përgjigjet, nga të dyja palët. Sovjetikët na pyetën:“ Nga jeni e ku shkoni”? Me çiltërsi e seriozitet u përgjigjëm:“ Ne jemi shqiptarë e shkojmë në Kinë”. Një detar i të ngjallur, të cilit i bëri përshtypje homogjeniteti dh e komunikimi ynë me një rusishte të qartë na pyeti:“ Si shpjegohet që jeni, të gjithë të rinj dhe e flisni Gjuhën Ruse, kaq qartë?” U thamë, jo pa ironi, se “ Flota jonë është e re, si dhe ne vetë dhe se gjuhën tuaj e kemi mësuar në portet tuaja, të Jugut, ku kemi shkuar shpesh”. Këtë përgjigje të qarte e pa ekuivok, ua dha një student i vitit të dytë, i cili kishte nisur të fluturonte në Krasnodar, në avionët LI-2. Studenti në fjalë e zotëronte rusishten më mirë se ne të tjerët, prandaj e mori fjalën, i pari. Sovjetikët na dhanë të kuptonim se na besuan. Në fakt, nga sa di unë, rusët “ nuk bluajnë aq hollë”. Njëri nga marinarët e huaj, një trup e kokëmadh pyeste më tepër e dukej si më autoritar. Shoku ynë, folës i mirë i Rusishtes, si me të qeshur i tha bashkbiseduesit, me një Rusishte të pastër:“ Na vjerno ti komisar?” U nxeh sovjetiku, e mbasi pështyu në ujë, u përgjigj si, abrash:” Na huj tvoj komisar ?”; u kthye mbrapsh e iku. Nuk na e zunë sytë, atë tip, më pas. ”Në lojë, pas tij u pleksën të tjerë detarë sovjetikë, të cilët nuk e linin fjalën, “ të binte në shesh”. Sovjetikët, në shënjë “ paqëtimi”na propozuan të zhvillonim një ndeshje futbolli. Ne që “ na hanin këmbët”për të luajtur, me top, pa e zgjatur, e pranuam propozimin e tyre, por një ndeshje e tillë, nuk u zhvillua kurrë. Siç duket, në kapitenerinë tonë dhe mes drejtuesve të tyre, nuk ishte pritur mirë afrimi ynë i papritur. Në fakt, sejcili prej nesh dhe ata, ” hodhën në shesh “ konsideratën që kishim ne njerëzit e thjeshtë, për njëri- tjetrin. Politika shtetërore mundohej të na largonte kurse ndjenjat e njerëzve, respekti i ndërsjelltë vazhdonte të egzistonte, madje fuqishëm. Mjaftonte një shkëndijë e vogël, si kjo e sotmja dhe grumbullimet brenda njerëzve shpërthenin me tërë vlerat që mbartëte. Në anijen tonë ishte një aparat kinematografik i prodhimit sovjetik dhe 2-3 filma artistikë. Aq shumë i kishim parë ata pak filma sa i dinim përmëndësh batutat dhe monologet e dialoget mes personazheve. Mes filmave që na u bënë “Si burri i nënës me babanë gjallë”, më vjen në mend filmi “ Fortuna “, “ Kryqi i Anës “ e ndonjë tjetër. Aparatin kinematografik e kishim jashtë funksionit e ne nuk kishim variant tjetër për të shtyrë mbrëmjet, të cilat, në anije janë mjaft monotone. Tekniku ynë, i cili shfrytëzonte aparatin, nuk orientohej dot e nuk i jepte dum defektit, prandaj hallin që na kishte zënë ua thamë gjitonëve sovjetikë. Ata, na e qanë hallin e na dërguan, jo një po dy specialistë. I morëm në varkën tonë. Së bashku me specialistët, sovjetikët dërguan në anijen tonë dhe 3 filma nga të tyret. Ata na dhanë filmat e tyre e ne, në këmbim u dhanë tonët. Do ti shikonim reciprokisht. Ndër filmat e tyre ishte një serial me titullin “ Një ngjarje e jashtzakonshme “, të cilin e pëlqyem shumë. I shfaqëm disa herë filmat e tyre dhe ua kthyem; të njëjtën gjë bënë dhe ata, me filmat tanë. Specialistët sovjetikë që erdhën në anije, për të likujduar defektin, në aparatin e filmit, shkuan menjëherë tek aparati. Më kompetenti prej tyre, e përcaktoi menjëherë natyrën e defektit dhe nisi ta riparonte. Disa nga ne, i qendronim mbi kokë, sikur donim ti “Vidhnim profesionin”. Tekniku ynë, i cili u përpoq ta vinte në gatishmëri aparatin vetë, nga padija, në vend që ta riparonte prregullsinë, e kishte thelluar më tej defektin. Njëri nga të ardhurit po merrej me aparatin; teksa tjetri, sa kohë vazhdoi riparimi i tij e thau një shishe me 500 ml. l. konjak cilësor të markës “ Ekstra”. Rusët janë të njohur si përdorues sistematikë të alkoolit. Nga ky rregull nuk mund të bënin përjashtim gjitonët tonë, detarë. Pas likuidimit të defektit në aparatin e filmit, të dy detarët sovjetikë i çuam në anijet e tyre. Të nesërmen, në mbrëmje i pamë anijet ekspeditë tek ngritën spirancat e u nisëm. I pëershëndetëm me duar. Anija jonë, në zbatim të ligjit të detit, e përshëndeti daljen e tyre në det, me një sirenë të zgjatur. E treta, në portin e madh e të bukur të Kolombos qendruam 16 ditë. Nuk mund të zbrisnim në tokë dhe nga sa mund të vëzhgonim nga anija jonë e nga shëtitjet me varkë, nëpër port, e nxorrëm shpejt kureshtjen për atë qytet të zhurmëshëm e të rrëmujshëm; siç janë qytetet –port. U vërdallisëm, deri në mërziti rreth anijeve të ankoruara. Mosha e re dhe energjitë që kishim akumuluar kërkonin të lëviznim, gjë që ishte praktikisht e pamundur. Ishim squllur e brengosur nga qendrimi i gjatë në një vend. Anijet e pasagjerëve, të cilat me bukuritë dhe larminë e jetës që ofronin, na e përthyenin disi momotoninë e ditës, por ato qendronin të ankoruara në port vetëm 24 orë, kohë kjo e pamjaftueshme për t’u ambientuar me to. Ato ditë punonjësit e portit ishin në grevë të përgjithshme. Autoritetet e portit, me qëllim që t’u përgjigjeshin nevojave të anijeve të ankoruara kishin thirrur në ndihmë ushtrinë. Çfarë ushtarësh?Veç ti shikoje. Kockë e lëkurë; mjeranë të vërtetë; ku u qëndronte shpirti? Na shikonin vakët, me ata sy të përhumbur, të pajetë. Ushtarët ceiloneas ishin kthyer në lypsarë. Kjo dukuri nuk ishte një rast i shkëputur por kishte marrë përmasa masive, të frikshme. Aq keq ishin katandisur sa m’u dhimbsën shumë qyqarët. Lypnin bukë. Mendova:“ Mos e paçim kësmet këtë katandi”. E kuptoja fare mirë atë gjendje mjerane dhe e vazhdoja arsyetimin tim kështu:”nuk ka përse ti marr inat, edhe ata njerëz janë, si ne, kanë edhe ata nënë e babë, shtëpi e katandi dhe kanë ardhur këtu për të kryer detyrën ndaj atdheut të tyre “. Inatin e kishja me ata që i kishin katandisur këta njerëz, në ditë të hallit. U dhamë, me bujarinë e shpirtit tonë të shqiptarit, çfarë mundëm e sa mundëm. Njëri prej tyre, një skërfyell, kockë e lëkurë, një skelet i gjallë, me fytyrë majmuni e me ca dhëmbë të gjatë, si të elefantit, të cilët i dilnin jashtë buzëve të nxira, u afrua, në intimitet e donte të më dëftonte një të fshehtë të tij. Me duart që i dridheshin, nuk e kuptova dot, nga dobësia e uria apo nga frika, më tregoi një karton, të kuq, në të cilin, në indisht (gjuhë që unë nuk ja kishja idenë) ndoshta shkruante se ishte teser partie. “ I afërmi im “ ishte anëtar i Partisë Komuniste të Ceilonit, por krenaria e idealit të tij, siç duket “ kishte rënë në ujë e ishte lagur”. Kështu thonë në anët tona kur baruti është i lagur e dyfeku nuk shkrep. Me vrap shkova në kabinën time, e cila ishte afër me vendin ku lashë ushtarin nga ceiloni, rrëmbeva çfarë gjeta për të ngrënë e ia dhashë mjeranit. Ta shikoje sa shumë u gëzua, i gjori? Nuk priti të ikja unë, as i erdhi zor prej meje por e kullufiti gjënë, pa u prejtur, me mbllaçitje të mëdha. E pashë ashtu, tek po hante, i pataksur dhe mendova:” kushedi sa ditë ka, i pangrënë fatkeqi. Edhe tani që po shkruaj, kur kanë kaluar më se 50 vjet, nga ajo ditë që më prishi gjakun, atë pamje e kam të freskët; por nuk mund ta riprodhoj saktë, mbasi më trishton e më revolton ndjesia e saj. Një ditë tjetër, i ra radha të ankorohej, pranë anijes tonë, një anije transporti e tonazhit të mesëm, e cila lundronte nën flamurin shtetëror grek. Anija ishte e mbajtur mirë dhe në punë. Nuk e theksoj mëkot këtë detaj; kam arsye përse e them këtë. Nëpër “ shtigjet ujore” nga kaluam dhe sidomos në porte, pamë disa anije greke, mbi ujë dhe në “stop”. I kishin lyer me antiruxhio, që të mos ndryshkeshin. Dy të tilla ishin ankoruar dhe në portin e kolombos. Aty i gjetëm e atje i lamë. Siç më dëftuan marinarët e anijes tonë, pronarët e këtyre anijeve të braktisura kanë falimentuar, përpara konkurencës së egër të tregut dhe i kanë lënë mjetet e tyre lundruese, në mëshirë të fatit. Nuk u ndjeva mirë nga kjo pamje e trishtë. Vendi ynë ka pak anije oqeanike dhe me to bën goxha punë:çon e merr mallra të vyer, në të gjithë kontinentet. Atëherë nuk e kuptoja plotësisht mekanizmin e pashpirt të konkurrencës së lirë. Ne kishim pas kurrizit “ baba shtetin”, ai i kishte marrë përsipër të gjitha shpenzimet. Këta duhet të përpiqen vetë; ta marrin fatin e tyre në dorë; ndryshe i pret “ rruga e madhe”. Tjetër gjë doja të tregoja në këtë paragraf. Herët, në një mëngjes dhjetori (temperatura e ujit vërtitej tek + 33 gradë celsius) anijes tonë po i afrohej, me not, një goxha djalë. Ai notonte shumë mirë. Si për të na shitur mend nisi te bënte shumë lloje notimi. U kap pas trupit të anijes tonë, afër kiçit dhe na foli shqip. Djali i panjohur e fliste gjuhën tonë pastër, me akcent Jugor. Mesazhi i tij ishte i shkurtër e i qartë:” Hajdeni në anijen tonë, të pimë verë të kuqe, të mirë”! Kaq tha djaloshi, duke vështruar si i trembur nga anija greke. Në anijen me flamur grek kishte gjallëri. Në kuvertën e saj, herë pas here dilnin djem të gjatë, të pashëm, të shëndetshëm dhe të shkathët. I tillë ishte dhe mysafiti ynë i papritur e i paftuar. I pari i marinarëve ( nuk e kuptuam nëse ishte pronar apo kapiten rrogëtar i anijes greke ), me moshë rreth të pesëdhjetave, me mjekër të shkurtër, hynte e dilte në shoqërinë e një femre, të re, të bukur e të kolme. Marinarët tanë, në kuadrin e thashethemeve na bënë me dije, se një kategori kapitenësh, madje dhe oficerë të stafit të anijeve të ndryshme, sipas “ xhepit”, merrnin femra me qera, për një afat kohe të caktuar, në portet ku kalonin, në shtëpitë publike, kundrejt pagesës. Në botën ku shtegëtonim, ky ishte një veprim normal dhe moral. Në Shqipëri, të ndërmerrje një veprim të ngjashëm, në atë kohë e paguaje shtrenjtë. Djali që na ftoi në anijen greke na tha:“ Jam shqiptar, jam i aratisur nga Shqipëria e jam pajtuar për të shërbyer si marinar, në këtë anije “. Nuk na tha, as nuk e pyetëm, nga ishte dhe shkakun përse ishte aratisur? Nuk na duhej të futeshim “ në të thella”. Nuk i kthyem përgjigje e nuk u prononcuam në ato që tha djali. Ishte koha kur në vendin tonë lufta e klasave ishte ngjitur në majat më të larta dhe, të bisedoje me një shtetas të huaj, të paidentifikuar, në atë kohë, ishte një veprim tejet i rrezikshëm. Sigurimin e shtetit e kishje nga pas, kudo, si të qepur me pe pas palltos. Dhe, “sa ta merrnin vesh që nuk ishje gomar, të kishin ngarkuar disa herë, me dru”. Së paku, e kishe rreshtuar veten në anën e njerëzve objekt vëzhgimi, kallëzimi e verifkimi. Dyshimi nuk të ndahej, por e kishe si hije, nga pas. Kishim kohë që nuk fluturonim e na kishte marrë malli për qiellin. E kërkonim, me sy folenë tonë por nuk e kapnim dot. Disa ditë me radhë, tek qendronim në vendin tonë të preferuar, poshtë varkës së shpëtimit, mbi kuvertën e anijes, aty ku i tregonim histori nga më të çuditshmet, shoqi-shoqit, u kënaqëm duke vrojtuar fluturimet e një skudrileje, me aeriplanë F-86 e cila, me pesë avionë, të vendosur në formacion” pykë “, bënin manovra, mbi anijet që ishin ankoruar në port. Na pëlqeu, në veçanti disiplina e formacionit. Çdo pilot, në përbërje të skuadriljes, ruante, me saktësi milimetrike intervalin dhe distancën në formacion ku të gjithë avionët lëviznin bukur, sikur të ishin të sinkronizuar. Meqënëse ishim në “fushën tonë”, mes nesh u ndez një debat i zjarrtë, ku sejcili sillte përvojë e jepte mendime nga më të ndryshmet. Kishte dhe nga ata që ia futnin kot. Doemos, manovra e tryre, në lartësi të vogël gati preknin në direkët e anijeve ), në formacion me pesë aeroplanë, të cilët kryenin manovër të thellë në rrafshin horizontal, kërkon teknikë pilotimi të lartë, gjë që mund ta përballojnë vetëm pilotët me klasë. Fluturimet që kishim kryer ne, në Bashkomin Sovjetik, në formacion aeroplanësh, nuk kishin shkuar më tej çiftit të avionëve dhe ishin larg të qënit të këtij kalibri. Prandaj dhe komenti ynë për atë spektakël, mbi kokat tona, ishte disi i kufizuar e mbetej, gjithsesi i sipërfaqshëm. Kolegët tasnë që kishin fluturuar në aeroplanët bombardues IL-28, nuk e kishin kapërcyer kufirin e fluturimeve me më tepër se dy aeroplanë, në formacion ajror. Për riparimin e dy kaldajave me defekt, u punua me intensitet të lartë, dy javë me radhë. Në ditën e gjashtëmbëdhjetë të qendrimit tonë në Kolombo, anija “Durrësi“ u gatit për të dalë në lundrim, në det të hapët. Gatishmëria teknike e anijes, për të lënë portin ishte e plotë por nuk mjaftonte. Flota jonë detare ishte anëtare e shoqatës ndërkombëtare të lundrimit. Pas likujdimit të një defekti teknik, sipas rregullave të asaj kohe, para se anija e riparuar të dilte nga porti, në det të hapët, duhet ta kontrollonte një inxhenjer mekanik, përfaqësues i shoqatës ndërkombëtare të lundrimit, i cilimbasi të përcaktonte gsatishmërinë teknike të mjetit lundrues, ishte i autorizuar të firmoste. Kjo ishte një normë e detyrueshme për t’u zbatuar. Asnjë anije, në kushtet tona nuk mund t’i shmangej këtij rregulli. Po të ngrije spirancën e të lëvizje, pa këtë firmë, vendi përkatës i nënshtrohej një sanksioni të rëndë financiar. E gjetën inxhenierin kompetent dhe e sollën në anije. Them që e sollën, mbasi ai nuk mund të ecte me këmbët e veta. Madje nuk qëndronte dot as në këmbë. Ishte i moshuar, i pamundur e i dobët, kockë e lëkurë. E prunë të shtrirë, në një vig (barrelë). E pashë me sy kur, me të hyrë në korridorin që të çonte në kapiteneri, dikush nga tanët, njëri nga anëtarët e stafitdrejtues të anijes tonë, i futi plakushit indian një pako me dollarë amerikanë, në xhep e ai nuk u ndie fare. E qerasën në zyrën e kapitenit të anijes dhe e nxorrën sërish, me barrelë, ata dy djemtë e fuqishëm që ngrinin vigun, andej nga e prunë. Nuk zbriti fare në sektorin e makinerive e nuk i pa me sy kaldajat e riparuara, vetëm se bëri një shënjë, që ti sillnin letrën ku do të firmoste. Firma e tij ishte çudibërëse. Një “oficer” i afroi një bllok, i cili ngjasonte me ata blloqet që mbajnë teknikët e aeroplanëve me fletët e kontrollit të avionëve. Inxhenieri firmëtar, jo pa vështirësi, me një zë të mekur tha:” All- WRIGHT” e iku. Kjo ishte puna që bëri përfaqësuesi i shoqatës ndërkombëtare të lundrimit, për të cilën u shpërblye me gjithë ata dollarë. Korrupsion i hapët. Ryshfeti, në atë botë aso kohe ishte diçka normale. Neve na bënte përshtypje e na linte shijë të keqe. Detarëve tanë, të cilët ishin regjur nëpër udhët e deteve, kjo u dukej e zakonshme dhe e bënin, pa pikën e turpit. Firma e përfaqësuesit të shoqërisë të lundrimit, sido që u mor, kishte shumë vlerë. Po ti ndodhte ndonjë defekt anijes tonë, pas kësaj, do të përgjigjej shoqata ndërkombëtare, jo vendiku isdhte regjistruar anija. Fjalën që tha inxhenjeri, në anglisht, nuk e kuptova; pyeta detarët tanë e ata më sqaruan se “kompetenti”, i joshur nga dollarët që i futën në xhep, dha sigurinë se anija ishte në rregull, e mund të vazhdonte lundrimin, pa merak. Një gëzim i paparë përfshiu ekuipazhin e anijes dhe ne “marinarët e sajuar”. Do të niseshim për lundrim, në det të hapët, në atë udhë detare, të cilën e kishim ndërprerë nga faktorë të jashtëm, të cilët nuk varedhin ngas ne. Më 22 dhjetor të vitit 1961, kur dita “ ishte thyer”e deti ishte më i qetë, anija jonë ngriti spirancën e me një indian në timon, lëvizi ngadalë, për të dalë nga porti. Nisjen e sinjalizuam me sirenë të gjstë dhe morëm urime, përnjë lundrim të mbarë nga shumë anije të huaja, të cilat ishin të ankoruara në port. Mbasi doli nga porti, me gjysmën e fuqisë motorike që çlironin të dyja kaldajat e riparuara, anija u rrotullua majtas, për të marrë kursin, që të çon në detin Andaman e më tej në ngushticën e Malajës, e cila ndan gadishullin e Malajës nga ishulli Sumatra i Indonezisë. Vitit të mbrapshtë 1961 po i vinte fundi. Së shpejti do të festonim Vitin e Ri 1962. Këtë vit të ri do ta takonim në det të hapët, larg, shumë larg nga Atdheu ynë, nga familja dhe të afërmit tanë, të shtrenjtë, me të cilët nuk arritëm të shmaslleshim plotësisht dhe u ndamë prej tyre pa u përshëndetur. Ndoshta detarët, të cilët ishin mësuar ti planifikonin udhëtimet që ditët e fundvitit të ndodheshin në Durrës, këtë vit, nuk u dolën llogaritë; defekti në kaldajat e anijes ua prishi parashikimet. Ata, më shumë se ne, mallëkonin ditën “ ters” që solli daljen jashtë funksionit të kaldajës. Them kaldajës, jo kaldajave, mbasi defekti u shfaq, fillimisht tek njëra, lundrimi me një kaldajë, siç duket ia kaloi të gjithë ngarkesën simotrës dhe, diku, në mes të Oqeanit indian, refuzuan të dyja. Kur ndodheshim në Kolombo, marinar Kadriu, shoku im i dhomës, doli një ditë në qytet e më solli dy kartolina, për të derguar urime me rastin e Vitit të Ri 1962. Doja të kisha 200 kartolina, që të dërgoja sa më tepër urime, por në ato kushte, aq ishin mundësitë. Njërën e dërgova në familjen e kushëririt tim, Muhamet Beqiraj, në Tiranë; tjetrën e adresova për në Batajsk, tek shoqja ime Aleksandra Kornijenko. Në ato ditë, nëpërmjet Radio Moskës, në Rusisht, mësuam se Qeveria Sovjetike kishte larguar nga Moska, ambasadën tonë, të akredituar në Bashkimin Sovjetik, si “persona non grata “; kolektivisht. Me të njëjtën monedhë ishte kundërpërgjigjur dhe Qeveria e vendit tonë. Kuptuam që marrëdhëniet mes dy vendeve tona “mike”, kishin shkuar larg, mjaft larg, deri në ndërprerjen e marrëdhënieve diplomatike mes dy shteteve socialiste. “ Na kishte parë syri i keq”!Lundrimi ynë, nga Kolombo për më në Lindje, në Detin Andaman e në ngushticën e Malajës, kaloi i qetë, pa probleme. “shijuam” në qetësi e u mrekulluam nga peisazhi fantastik i atyre anëve. Bukuria e asaj natyre ishte interesante, e veçantë, e brishtë, lajkatare, me shumë ngjyrime e larmi terrenesh. Gjelbërimi gjithëvjetor i jepte hijeshi atij peisazhi piktoresk. Lundronim në Veri të Ekuadorit, në gjerësinë gjeografike 1 gradë e 22 minuta e me gjatësi gjeografike – 103 gradë e 48 minuta, ose 138 km larg tij. Kishim dhe një motiv tjetër që na e bënte të këndshëm rrugëtimin ujor që na kish mbetur për të arritur në portin jugor të Kinës, në Kanton. Po afrohej koha kur do të preknim ëndrrën tonë mjaft të lakmuar, fluturimin e ndërprerë, pa dëshirën tonë. Pas “ prishjes “ me vendet e Kampit Socialist, partia dhe shteti ynë i kishin varur shpresat tek Kina e Madhe e Mao Ce Dunit, tek fuqija e saj ekonomike dhe ushtarake. Një lloj mekanizmi i padukshëm rregullonte ekuilibrat, jo vetëm brenda një kampi, por më gjerë. Ishim të shlodhur e në kondicion të mirë fizik, të gatshëm për të supertuar ngarkesën e një lundrimi me temp të përshpejtuar. Si ne dhe marinarët ishin mjaft të interesuar që të arrinim sa më parë në Kinë. Por “ hapi” i anijes tonë ishte i kufizuar; ajo mund të lundronte vetëm me 10-12 milje detare në orë e ne ishim të detyruar të pajtoheshim me këtë realitet edhe pse nuk ndiheshim mirë. Ndërrimin e viteve e pritëm diku në mes të segmentit ujor që të çon nga Ceiloni në Singapor. Nuk ndërmorëm ndonjë “ aksion” të posaçëm, për zbukurimin e anijes por e festuam, me ato që kishim, pa bujë e pa salltanete. Dieta e detarëve, në anijen “Durrësi” dhe jo vetëm, ishte mjaft e pasur. Me atë dietë u trajtuam dhe ne. Në portin e Kolombos, magazina ishte furnizuar me mish të freskët dhe me fruta. Vera po ishte pa kufizim dhe muzikë dëgjonim nëpërmjet radios, në stacionet më të afërt. Atyre që u pëlqente muzika indiane, u kënaqën më tepër. Dëgjonim muzikë ruse, kineze, japoneze, indoneziane dhe nga Australia. Sa për muzikë shqiptare, në atë distancë të largët, asqë bëhej fjalë. Për mua dhe shokët e mi, ishte ndoshta hera e parë që festa e Vitit të RI bëhej spontaneisht, pa ndonjë organizim të posaçëm. Megjithatë, në anije, takimi me festën tradicionale të ndërrimit të viteve ishte i paparë, mjaft romantik. Shumë anije, të cilat lundronin në ujërat e brezit neutral, na përshëndetën me sirena e na dërguan mesazhe në rrugë telegrafike. Nuk kishte rëndësi nëse ishin anije të njohura ose jo, ligji i detit e kërkon këtë lloj respekti të ndërsjelltë. Anija jonë, gjithashtu bënte përshëndetje e urime, në të njëjtën mënyrë. Kapiteneria e anijes mori mesazhe urimi nga Kapiteneria e portit të Durrësit, nga Qeveria e Republikës Popullore të Shqipërisë, nga Komiteti Qendror i Partisë së Punës të Shqipërisë e nga institucione të tjerë. Hëngrëm, pimë, kënduam e gëzuam, si deshëm e sa u lodhëm. U dëndëm me verë të kuqe cilësore. Mirëpo, siç thotë një fjalë e vjetër e popullit tonë: “ Buza e plasur nuk qesh kurrë”!Ajo që na ndodhi në anije atë natë ishte e rëndë por, Zoti na ruajti nga sahati i lig dhe dolëm prej saj, pa viktima. Ndoshta të gjithë e tepruam me të pirë, edhe pse mes nesh nuk kishte alkoolistë të njohur. Nga radhët e detarëve të anijes tonë edhe pse ai profesion ka nam të keq lidhur me përdorimin e alkoolit, nuk na kishte zënë syri ndonjë pijanik tipik. Por ishte feste, jo si çdo festë e n donim ta gëzonim. Në darkën e 31 dhjetorit 1961, njëri nga marinarët efektivë të anijes “Durrësi “, ” i krisuri- “ Gjikë Saranditi, piu e u bë “tapë”. Aq shumë piu ai njeri, sa humbi kontrollin e vetes dhe tentoi të hidhej në det. Shyqyr që nuk ishte vetëm. Shokët me të cilët hëngri e piu Gjika, e bllokuan. Ata e lidhën me litarë e nuk e lanë të realizonte atë që kishte shprehur me fjalë përpara tyre. Po të ishte hedhur në det, në atë gjendje, e në mes të natës, zor se do të kishte mbetur i gjallë marinari Gjikë, sido që ishte i fuqishëm, guximtar dhe i mirë si notar. Mbasi pa që nuk mund ti shpëtonte “linçimit”, Gjika, rrëmbeu një shishe qelqi, e theu atë e nisi të çajë duart me copat e qelqit. U mbush dyshemeja e dhomës dhe teshat që kishte veshur marinari Gjikë, me gjak. Mjeku i anijes, Dyli nga Kavaja, të cilit po i ecte mbarë bixhozi i natës së shënuar, kur mësoi për ngjarjen, nxitoi përti shkuar në ndihmë fatkeqit dhe e mjekoi atë. Ai ia fashoi duart Gjikës e ne, të nesërmen, bënim shaka me të duke e krahasuar me një boksier të njohurtë atyre viteve siç ishte amerikani i konvertuar në fenë Muslimane, Muhamet Ali. Nuk mund të them me saktësi motivet që e shtynë “të krisurin “ Gjikë të merrte këtë veprim, kundër jetës së tij. Vetëm pija nuk e justifikon veprimin makabër. Ndoshta pijes tej mase i shtohej mërzia. Gjikën dhe të gjithë marinarët që kishin lënë në breg të Durrësit fëmijët i kishte marrë malli shumë për ta. Në çdo gotë verë që pinin e pas çdo copë mishi që gëlltitnin, ata pëshpërisnin:Po fëmijët tanë, si po e presin festën popullore të ndërrimit të viteve ? Gjika i donte shumë të pjellët e tij; Raxhin dhe Ritën e nuk ishte ndarë prej tyre në asnjë festë të fundvitit. Kishte blerë dhe disa dhurata, në Port Said, në Aden e në Kolombo, me shpresë se do tua çonte. Por. . . defekti i mallëkuar ia prishi planet, Gjikës dhe shokëve të tij. Nuk gjeti forca ta përballonte këtë situatë, edhe pse ishte trim i papërmbajtur, nga ata, të cilëve nuk u dridhet qerpiku, Gjika ynë i mirë, prandaj mori një vendim të tillë, të padrejtë e të padenjë për të. E përjetuam keq, të gjithë këtë ndodhi makabre. Na erdhi shumë keq por nuk kishim si ta ndihmonim, në fatkeqësinë që pati. Për ti dhënë kurajo e pyesnim vazhdimisht:“ Si i ke duart”? e ai nuk e jepte veten, veç buzëqeshte, me mirësi. Sapo u futëm në ngushticën e Malajës dhe lamë në të djathtë, larg vijës ujore, qytetin e Medanit, i cili ndodhet në ishullin Indonezian të Sumatrës, u befasova e umrekullova nga një peisazh i paparë. Nga ajo që mu shfaq përpara syve, m’u duk vetja sikur ishja në një përrallë. Nuk më bëhej t’i largoja sytë nga ajo bukuri, të cilën njeriu nuk e ka shansin ta vështrojë gjithnjë. Një ditë, kur anija jonë, duke rrëshqitur nëpër vijën e caktuar të ujit, shtyhej për në lindje, në të majtë, më zunë sytë një ishull të vogël, shkëmbor. Nga vija nëpër të cilën lundronim, me sy të lirë mund të vrojtoje atë ishull të vogël shkëmbor dhe hapësirën detare që e rrethonte. Në ishull nuk kishte asnjë ndërtesë e nuk pashë asnjë vend ku të ishte montuar ndonjë majak, nga ata që emetojnë sinjale drejtimi, për anijet. Vetëm gurë, njëri mbi tjetrin. Ajo që më mrekulloi, lidhet me gjelbërimin e atij ishulli mbi shkëmb. Mbi gurë kishin hedhur rrënjë drurë, të mëdhenj, me kurorë të rrumbullakët, mbi të cilën zor se mund të ketë vënë dorë njeri. Nga degët e tyre të çrregullta mund të gjykoje, pa vështirësi se drurët nuk ishin të kultivuar nga njeriu por kishin mbirë vetiu, e ishin rritur në rrugë natyrale.

Natyrë të përafërt ka dhe në fshatin tim, në Kalivaç të Tepelenës, sidomos në terrenin shkëmbor, buzë lumit të Vjosës ku shkurret hedhin rrënjë mbi gurë, por këtu kemi të bëjmë me drurë të lartë e me kurorë të zhvilluar, jo me shkurre, si në Kalivaçin tim të largët. Ndryshimi i dukshëm, mes dy dukurive, ndoshta është i kondicionuar nga klima e ndryshme. Atje –Mesdhe; këtu – Lindje e Largët. Atë ditë binte shi. Një shi që nuk e kishja parë kurrë; shi “ si litarë”. Nga ana e majtë, andej nga shtrihet gadishulli i Malajzisë, vura re të lundronte, drejt nesh, një varkë. Ishte një varkë e vogël, me lopata dhe, sipër saj një njeri, i cili lëvizte lopatat. Ishte një burrë i veshur me mushama kundra ujit. Afërsia na lejonte të vrojtonim deri në imtësi. Duke biseduar me njëri-tjetrin, komentuam:“ Paskan gjetur kohë për të lundruar këta njerëz”? Nuk dinim gjë për nacionalitetin e tij; mundet të ishte indonezian; ashtu si mund të ishte dhe malajzian. E ç’rëndësi kishte kjo? Dikush nga ne hodhi versionin:“ Mundet të jenë kontrabandistë, të cilët, për të kryer punët e tyre të mbrapshta, “gjuajnë” kohën e keqe”. Ndoshta i kishte rënë në të shoku ynë. Bukuria e atij mjedisdi piktoresk nuk kishte mbarim. Nga e djathta jonë, në bregun Verior të ishullit të Sumatrës, më tërhoqi vemendjen një pyll, i madh, i bukur, i veshur në të gjelbër. Dukej si pyll me drurë pishe ose me bredha. Drurët e pyllit ishin të lartë dhe të rregullt. Në 2-3 vende, jo larg njëri-tjetrit, nga pylli i gjelbër dukeshin shtëllunga tymi, të bardhë, në gri. Në atë territor ishin ndezur zjarre. Ndoshta, barinjtë e zonës kishin ndezur zjarre, si në anët tona, për të tharë gunat e tyre, të lagura nga ky shi i dëndur e i ngrohtë musonesh. Histori më vete që më magjepsi, ishte “vallëzimi “ i bukur, gjithë gjallëri e shkëlqim i qindra, madje pa frikë mund të them, mijëra delfinëve, rreth anijes tonë oqeanike. Në atë lundrim të qetë, anija “Durrësi “, papritur u gjend e rrethuar nga disa tufa delfinësh. Gjitarët e ujit, na mahnitën me bukurinë e lojërave që bënin. Losnin me njëri- tjetrin, kërcenin, në ajër, në lartësinë 3-4m, e prap zhyteshin në ujë, siç ishin, në tufë, pa prishur “ formacionin “ fillestar. Ata, me lëvizjet e tyre të bukura, dukej sikur përkëdhelnin shoku – shokun e sikur na thoshin:“Jemi të mirë; jemi të dobishëm; jemi paqësorë, mos na merrni inat, se duam tju ndihmojmë por nuk dimë se si”?Nuk na u ndanë, deri tek kufiri që kishin përcaktuar për të pritur karvanin e rdhës të anijeveqë kalonin nëpërmjet asaj ngushtice detare. Kuptuam që tufa e delfinëve, kishte një zonë “patrullimi “ ku prisnin e përcillnin mysafirë. Kishja dëgjuar që delfinët janë të dobishëm, madje, dija dhe se, në mjaft raste ata i janë ndodhur pranë njeriut, kur jeta e tij është rrezikuar seriozisht dhe e kanë shpëtuar. Tani e pashë me sytë e mi që janë kafshë uji, të butë e dobisjellës. Donim ti gostitnim me diçka. U futëm nëpër kabina e në mensën e anijes, rrëmbyem produkte të ndryshme ushqimore, i hodhëm atje ku notonin delfinët dhe shikonim si suleshin për ti gëlltitur ato, pa i rënë në qafë shoku- shokut. U miqësuam dhe me delfinët. Zumë miqësi me një gjitar uji, nga më të rrallat kafshë të detit. Se mos vetëm neve kishin miq ata. Delfini është mik i të gjithë njerëzve. Në atë segment lundrimi, pashë, për herë të parë peshqit fluturues. Tjetër natyrë kishin ata. Ata çoheshin nga uji, 2-3-4 e më tepër peshq, në dukje të zakonshëm, por që na habitën. Marinarët, të cilët i kishin vrojtuar edhe tjetër herë, na thanë se këta peshq kanë krahë, por unë krahë nuk pash. Ata ngriheshin në ajër, në lartësi 10-12 m, fluturonin në distancë rreth 100m e prap uleshin në det. Bukuri e rrallë. Drithëruese. Imazhi që krijoi ai “koncert “ miks i delfinëve dhe peshqve fluturues ishte aq i bukur sa nuk doja të mbaronte kurrë. Ngushtica e Melajzisë na nxorri në Singapor, në njërën nga “perlat “ e vendeve të Azisë dhe Oqeanisë. Singaporin e kaluam natën dhe në port nuk qendruam. Anijet e shoqërisë të lundrimit detar “ÇAL”, nuk e kishin në axhendën e tyre qëndrimin në këtë port fantastik. U mahnita prej pamjes së rrallë që më dhuroi bregu Verior i asaj ngushtice aziatike. Fare pranë bregut, me një shtrirje:Lindje- Perëndim, është ndërtuar aeroporti i Singaporit, një nga më të mëdhenjtë e më të bukurit, të llojit të vet, në botë. Një aeroport i përmasave gjigande, i ndriçuar nga lloj – lloj ngjyrash. Llamburiste, jo vetëm aeroporti por dhe qielli sipër tij e rrethinat. Aq të forta e shumëngjyrëshe ishin dritat e tij. Në të dyja anët e pistës, të vënë në radhë si ushtarë të stërvitur mirë, llampat kufizuese, lëshonin një imazh bukurie të rrallë dhe aspak të bezdisshëm. Projektorët e fuqishëm, të cilët bënin ndriçimin e pistës, kur në të uleshin aeroplanë transporti, të përmasave gjigande, lëshonin disa shtëllunga drite, të fortë, të cilën nuk mund ta supertoje, duke e vrojtuar pamjen drejtpërdrejt. Në afërsi të Singaporit, në ngushticën që ndan dy kontinente u shkëmbyem me anijen tjetër të shoqërisë “ÇAL” që kthehej nga Kina, e lundronte drejt vendit tonë. Ndoshta ishte anije kineze. Për shkak se ishte natë, nuk e dallova dot emrin e ssaj. Të nesërmen, marinarët e anijes me të cilën lundronim na thanë se anija, kur u këmbyem bort më bort, na kishte përshëndetur, me sirenë e me mesazh telegrafik. Kur u ktheva në Shqipëri mësova se ajo anije quhej “Vlora “ dhe kishte ngarkuar, në Kinë, një skuadrilje me aeroplanë reaktivë Mig-17 F. Informacionet për lëvizjen e anijeve dhe ngarkesën e tyre, në ato kohë ishin të rezervuara. Edhe vetë marinarët efektivë, herë e dinin e herë nuk e dinin, me çfarë malli ishte ngarkuar anija me të cilën lundronin. Ky ishte njëri nga paradoksët e kohës. Marinari lëvizte e punonte gjithë ditën mbi hambarët e anijes dhe nuk dinte çfarë fshihej poshtë këmbëve të tij. Lere pastaj neve që ishim marinarë nga halli. Kush na thoshte neve, për këto gjëra. Vetëm kur përfundova shkollën e aviacionit në Kinë, në mesin e vitit 1963 dhe u emërova pilot, në Regjimentin e Rinasit, mësova se skuadrilja Mig-17 F, me të cilët do të fluturoja, kishte ardhur në Shqipëri, në muajin shkurt të vitit I962, ngarkuar në anijen oqeanike “Vlora” dhe pas montimit, në Rinas, nga specialistë të përbashkët, së bashku me skuadriljen egzistuese Mig-19 PM, kishin qenë bërthama e formimit të regjimentit të 3-të gjuajtës bombardues me qendër në aerodromin e Rinasit. Në aeroportin e Singaporit uleshin e ngriheshin aeroplanë të mëdhenj, pa pushim; ditën dhe natën. Dritat e qytetit, ndriçimi shumëngjyrësh i aeroportit dhe dritat e aeroplenëve të shumtë që uleshin e ngriheshin papushim, të jepnin imazhin e një ylberi shumëngjyrësh, i cili nuk kufizohej vetëm në harkun e zakonshëm të tij. Deri sa na e kapte vrojtimi vizual, u kënaqa me bukuritë përrallore të njërës nga portat aziatike të qytetërimit Lindor. Lamë Singaporin dhe timonieri e rrotulloi anijen për në Veri. Në ditët e para të vitit 1962, lundrimi ynë, u fut në një tjetër rrjedhë të vështirë. Kishim hyrë në segmentin e fundit të lundrimit tonë të gjatë, në Detin e Kinës Jugore. NJë det i “nëmur” të cilin, marinarët tanë e kishin emërtuar me fjalën e thjeshtë:“Det i prapë”. Prapësia e tij kishte të bënte me erërat e forta dhe befasuese që frynin në hapësirën ku shtrihej ajo masë ujore, vazhdimisht e shqetësuar. Deti i Kinës Jugore njihet si një nga detet më problematikë në botë. Ai i ngjan shumë Detit Mesdhe, veç nuk është i mbyllur, por ka lidhje e furnizohet nga Oqeani i Qetë. Tajfunet famëkëqinj, të cilët formësohen në oqean dhe çvendosen në Perëndim, me shpejtësi, duke mbytur mjaft mjete lundruese, e marrin” turravrapin”dhe egërsohen pikërisht në këtë det “të prapë”, duke rrezikuar seriozisht anijet që ndodhen në lundrim. Mjaft anije, në kohë të ndryshme, kur kanë rënë në tajfune të paparashikuar, nuk kanë dalë dot prej tyre e kanë përfunduar në fund të detit. Për fatin tonë të mirë, dy faktorë qënësorë ishin në anën tonë; ata na favorizuan për ta supertuar relativisht më lehtë ngarkesën që na kishin përshkruar marinarët efektivë dhe atë që përjetuam në ato ditë. Epara, ishte rruga e shkurtër, 4-5 ditë për të shkuar në portin ku do të zbrisnim, në Kanton. Kur ta lexojë ai që nuk e ka përshkuar këtë udhë të largët detare, se na duheshin edhe 4-5 ditë e unë e quaj segment të shkurtër, mund të ngrejë supet, në shënjë habie. Për ne që kishim lundruar gati 2 muaj, ato ditë ishin si “ bukë me djathë” Ishim me fat që në lundrimin tonë nuk ndeshëm në ndonjë tajfun, nga ata që të marrin jetën. Këtyre faktorëve plus u shtohej fakti se udhëtimi i gjatë, në det, na kishte kalitur e nuk ishim më ata “ detarët” që nuk shkonim dot në mensë, siç kishte ndodhur me ne në ditët e para të lundrimit. Duke vrojtuar në drejtim të Lindjes, një ditë, në horizont, më shkuan sytë tek një “shatrivan lëvizës” ujët e të cilit ngrihej lart, mjaft lart dhe dukej si një ujëhedhës gjigant që lëvizte me shpejtësi. Pyeta një marinar e ai më tha se, ai shatrivan është ujët që hedh balena, kur noton. “ në Këtë rajon, tha marinari me përvojë të gjatë në lundrime, qarkullojnë shumë balena, por trupin e tyre, ai nuk e kishte parë asnjëherë. ” Ndoshta balenat e kanë shumë të madhe ndjeshmërinë, gjë që u mundëson lëvizje “sekrete”, të pandjeshme edhe pse përmasat trupore të tyre janë goxha të konsiderueshme. Vetëm “shatrivani” i ujit që hedhin përpjetë i dekonspiron ato në lundrimin që bëjnë. Pas rreth dy ditë e dy netë lundrim në segmentin e fundit të udhës tonë detare, nga e djathta jonë, në horizont, u shfaq një ishull i madh, i murrmë, i mjegullt. Ishte ishulli kinez i Hajnanit. Na thanë se aty pranë ishte dhe ishulli Makao, aso kohe koloni portogeze, i cili nuk dukej nga rruga jonë ujore dhe ne nuk e pamë me sy. Katër ditë e katër netë lundrim nëpër Detin e Kinës Jugore qenë mjaft të lodhëshme. Ishte një det mjaft i bezdisshëm e ne nuk u ndjemë rehat për asnjë çast. Më në fund, në datën 5 janar të vitit 1962, herët në mëngjes, pamë tokë. Ishte “toka e premtuar “ tek e cila shpresonim shumë. Mbërritëm në portin e Kantonit; njëri nga më të mëdhenjtë në Kinë. Befasia me të cilën na priti Kantoni ishte e pabesueshme, E larg imagjinatës sonë. Na u shfaq përpara një “paraqytet” i ngritur mbi ujë. Kisha dëgjuar për Venecian italiane por nuk e prisja kurrsesi ta gjeja këtu, në Lindjen e Largët, në një mëngjes aziatik janari. Qyteti mbi ujë, këtu është tjetërlloj. Banorëte këtushëm nuk jetojnë në ndërtesa por në barka me vela. Mijëra, ndoshta më tepër varka, të madhësive të ndryshme, me velat ngjyra – ngjyra, të ngritura, mbi disa direkë, të cilët ngjanin me një pyll, të dëndur, drurët e të cilit çajnë qiellin. Aq shumë u befasuam nga kjo pamje magjike sa nuk po u besonim syve. Shkunda kokën, duke menduar se mund të jem akoma në gjumë, por jo, shikoja një realitet fantastik, të prekshëm. Varkat, në shumicën e tyre ishin me ngjyrë të bardhë e unë mendova se përpara nesh kishim një tufë gjigande pulëbardhash, të ulura mbi det, por ishja gabuar; ato ishin shtëpi ujore e në to banonin njerëz. Po ç’ishin këta që ishin të instaluar në ujë? Si ishte e mundur të jetohej atje? Pyeta një marinar e ai më dëftoi gjithë ato që dinte për ata bamorë të çuditshëm e për jetën e tyre, mbi ujë. Në çdo varkë të veçantë banonte një familje. Varkat ishin të vendosura njëra pas tjetrës, pa u mbështetur e pa prekur shoqja – shoqen. Njerëzit lindnin në varkë, rriteshin mbi ujë, aty ushqeheshin, aty martoheshin e shumoheshin e aty ndahedshin ngsa jeta. Kjo ishte një zgjidhje origjinale, në llojin e vet, për të përballuar tërë atë mizëri njerëzish që ka ai vend. Në një varkë të tillë, familja banonte, ushqehej, argëtohej e festonte. Ushqeheshin thjestë:me një dorë oriz, zinin ndonjë peshk, gatuanin ndonjë bretlosë, zhapik apo shpend të vrarë, pa dallim. Marinari, i cili më krijoi ndjesinë se nuk ishte i painformuar, më dëftoi se para revolucionit kinez të vitit 1949, kur në Kinë sundonin dinastitë, njëra pas tjetrës, kinezi që banonte në këto varka mbi ujë, që të shkelte në tokë, për të shkuar në qytet, duhet të paguante taksë. Se toka ishte e pronarit dhe të tjerët nuk mund ta shkelnin atë. Pas vitit 1949, të paktën kjo taksë u hoq e njerëzit mund të preknin tokën, pa paguar, por jeta e tyre vijoi si më parë, mbi ujë. Ushqimi i tyre mbeti ai tradicionali:një tas me supë alakineze, me asortimente të ndryshme brenda. Banorët e këtyre shtëpive të çuditshme, në ditë të qeta ishin të hkujdesur e bënin jetë të qetë; por kur frynin erëra të egërsuara, në atë deltë lumi, çështja bëhej mjaft kompleksedhe e vështirë. Sidomos në raste stuhish, banorët ulnin velat dhe ruanin, me vështirësi pozicionin e varkës së tyre. Kaluam qytezën e paparë, me shpejtësi lundrimi të ulur dhe anija jonë u ankorua në një kalatë, atje ku e drejtuan njerëzit e kapitenerisë të portit. Pas “ riteve të njohura doganore portuale, të cilat u kryen pa praninë tonë ( ishim një lloj delegacioni ushtarak), zbritëm në tokë. Ishim mjaft të lodhur e të raskapitur. Kishim lundruar plot 56 ditë e netë. Nuk i thonë shaka, të qendrosh kaq gjatë, në një anije, duke qarkulluar brenda një sipërfaqe të kufizuar, e cila nuk i kalonte  disa dhjetra metra katrorë. Nga historia botërore dija se një eksplorator, shekuj më parë, kishte lundruar rreth botës, brenda 80 ditëve. Po ne? Kur vjen në Kanton, nga Durrësi, duhet të shtysh orën 420 minuta përpara. Dhe kishim lundruar me shpejtësinë e mjeteve detare të viteve ’60 të të shekullit të XX -të. Më ishin mpirë muskujt e këmbëve dhe ecja me vështirësi. Si unë, ndiheshin dhe shokët e mi:Ademi, nga Kllojka; Misha, nga Tirana; Dhori, nga Fieri; Sherifi, nga Patosi; Andrea, nga Lushnja; Nipçja, nga Zvarrishti dhe të tjerët që lundruan së bashku me ne. Në Kanton provuam dy anë të së njëjtës medalje; kënaqësinë e pritjes mondane, nga autoritetet ushtarake vendase dhe mërzitinë që shkakton protokolli tepër i ngarkuar i ceremonive të tilla. Kinezët shquhen për respektimin e etikës në fushën e pritje- përcjelljeve të delegacioneve shtetërore dhe të njerëzve që i kanë për zemër. Për ne njëzetvjeçarët e asaj kohe, ritet ceremoniale, sido që kishin respektin dhe nderimin brenda, me atë ngarkesë që kryheshin, me të cilën nuk ishim mësuar, na sollën kënaqësi dhe bezdi. Keni parë ju, të mërzitet njeriu nga të ngrënët e nga të pirët? Me mua dhe shokët e mi, kjo gjë ka ndodhur realisht, në atë qytet të bukur në jug të Kinës, i cili e ka emrin Kanton. Po ua rrëfej shkurtimisht atë ndodhi me ne, njëzetvjeçarët, e cila nuk ndodh shpesh. Në port dolën e na pritën autoritetet më të larta ushtarake të rajonit. Dërgata e tyre kryhesohej nga një gjeneral. Ndoshta ishte më i larti në hierarkinë ushtarake, të atij rajonit. Ose deri në atë shkallë e përmbante protokolli. Na pritën si heronj, pa bërë ndonjë heroizëm të veçantë. Ishin të tjerë motive që e ngrinin peshën e asaj pritje. Ne vinim nga Shqipëria, një vend i largët i Kampit Socialist me të cilin, miqësia ishte e re dhe e ngushtë, e cila sapo kishte nisur të lulëzonte. Kishim studiuar për pilotë në Bashkimin Sovjetik dhe ishim të përzënë, si persona “non grata “, gjë që na i shtonte vlerat. Ishim studentët e parë ushtarakë që do të merrnim me vete, kur të përfundonim shkollën, përvojën kineze, të cilën do ta sillnim në vendin tonë. Këta dhe të tjerë motive, “ e rritën pjacën e pritjes tonë”. Kudo ku shkelëm e cilindo që takuam, na shoqëronte buzëqeshja. “Shkriheshin “në gaz vendasit, kur na takonin. Fillimisht e kisha të vështirë të bëja identifikimin e njerëzve; më dukeshin të gjithë njëlloj. Kjo gjë bënte që ti takoja disa herë, të njëjtët njerëz. U desh një farë kohe sa u përshtata e ia mora dorën edhe këtij problemi. Pritja e parë ishte shumë dinjitoze e madhështore. Ai nder që na u bë atë natë ishte jashtë konceptimit tonë dhe ndoshta i pamerituar. Na pritën si delegacion qeveritar, thamë me njëri- tjetrin. ” Mos na kanë ngatërruar; mos është bërë ndonjë gabim”?- tha dikush nga shokët tanë. Por, jo, e tillë ishte rëndësia e vajtjes tonë, e i tillë ishte protokolli i shtetit. Na çuan në një vilë hotel, tepër luksoze; atje ku prisnin, zakonisht delegacionet shtetërore, ose personalitete të rëndësisë të veçantë. Kur e vrojtoje nga jashtë, vila nuk të bënte ndonjë përshtypje kushediçfarë; por brenda, u ndodhëm para befasive të shumta. Kinezët, qysh në kohë të kohës, janë dalluar si mjeshtër të mëdhenj të arredimit të banesave dhe për kujdesin që tregojnë ndaj mysafirëve. Këtu, në Kanton, në atë vilë-hotel, e prekëm nga afër këtë mrekulli kineze. Krerët ushtarakë, në hyrje të hotelit ( hotel i thënçin), na mirëseardhën, duke na shtrënguar dorën, me ngrohtësi, të gjithëve me radhë. U ndodhëm të befasuar e disi të hutuar përballë kësaj lloj pritje, mbasi nuk na kishin përgatitur e udhëzuar, si të silleshim, në çdo rast. Me intuitën dhe mprehtësinë e shqiptarit, e kapërcyem, pa pasoja, ngërçin e çastit.

Dikush nga pritësit, me mirësjellje e buzë në gas, na përcolli nëpër dhomat ku do të pushonim e do të flinim atë natë. Atë luks e atë mrekulli kineze, jo vetëm që nuk e kishja ndeshur kurrë, por nuk mund ta konceptoja si të tillë. Sejcili nga tanët u sistemua në një dhomë. Çfarë them? Ajo nuk ishte dhomë por një apartament më vete, me të gjithë aksesorët dhe mjediset. Krevati prej druri të gdhendur me disa dragonj e shpendë të bukur, me një perde tyli, të bukur, e cila varej prej abazhurit, në tavan dhe rrethonte tërë sipërfaqen e krevatit ngjante më tepër me krevatin e Perandorit e unë me partizanin Meke, siç përshkruhet në veprën e Dritëro Agollit të Madh. Pas një banje shlodhëse, në një vaskë porcelani tëbardhë, u shtriva, sa gjatë gjerë në atë krevat dopio që mbulohej me perde tyli, destinacioni i së cilës ishte i dyfishtë; zbukurimi i mjedisit dhe mbrojtja e klientit nga mushkonjat, të cilat, në atë kohë kishin kulmin e vegjetimit, në atë rajon. Qilimi persian shumëngjyrësh, tapetet dhe rrugicat, shtresat dhe mbulesat cilësore, mjedisi “steril” etj. kompletonin tablonë e asaj mrekullie. Në koridor digjej, pa ndërprerje, duke lëshuar një aromë të këndshme, një lloj druri i veçantë, me përmasat e një krimbi të stërgjatur, të hollë e në ngjyrë gri. Për nder të “ delegacionit “ tonë, autoritetet ushtarake vendase shtruan një darkë mirëseardhje. Në njërën nga sallat e ngrënjes të hotelit ishte shtruar një tavolinë e madhe, me formë ovale, mbi të cilën ishin shtruar gatime e pije të shumta e të shumëllojshme. Kuzhina e kinezëve, përsa i takon asortimentit është ndoshta më e pasura dhe më e larmishmja në botë. Nuk them për nga cilësia, mbasi, kjo e fundit është vlerë variable dhe, siç i pëlqen njërit; nuk i shijon tjetrit. Cfarë nuk ishte shtruar në atë tavolinë? Të gjitha qënjet e gjalla të ujit e të nënujit:peshq, peshkaqenë, breshka uji, sepje, kallamarë, oktapod, karkalecë deti, gafore, ngjala, etj. etj. Në disa pjatanca porcelani, të pastër kinez e japonez kishin servirur mish kafshesh e shpendësh, të egra e të buta, sipas sloganit që qarkullon rëndom, në vendin tonë se “ç’fluturon; haet”. Pula, rosa, pata, thëllëza, shapka, harabelë, pëllumba, fazanë, mëllenja, gala, korbecë, qukapikë e ku ta di unë ç’ishin ata. Them kështu për të vetmen arsye se, gjatë gatimit, kuzhinierët vendas, të cilët ishin zgjedhur nga më të kualifikuarit, ia transformonin shijën dhe dukurinë produktit ushqimor që kishin gatuar. E haje, gjënë e nuk përcaktoje dot përkatësinë. Shpendët e tyre, nuk më shijuan asnjëherë. Shkaku i vetëm i kësaj “ proteste “ lidhej me faktin se ata nuk i thernin shpendët, siç është në praktikën tonë. Ata nuk ua presin kokën shpendëve, që tu dalë gjaku, por i shpojnë, me diçka të mprehtë, në qiellzë, me qëllim që ta kursejnë gjakun e tyre. Shpendët e therur në këtë mënyrë nuk e kanë shijën e mishit të shpendëve që gatuhet tek ne dhe mishi i tyre është i zi. Nuk mund të numëroj llojet e mishrave, as asortrimentet që përgatiteshin prej tyre. Nënproduktet prej mishi, ishin me të vërtetë të panumërt. Si ti doje e sa të të haej, i kishim në tavolinë. Të paparë janë kinezët sa i përket konsumimit të zvarranikëve. Bretkosat, zhapikët, hardhucat, le të themi dhe minjtë e kultivuar, gaforret etj. e zbukuronin hijëshëm atë tavolinë feste. Kryegjella, nëse mund ta shpreh kështu, ishte gjarpri. Meqënëse gjarpri kapet me vështirësi dhe gjendet rrallë në natyrë, kuzhina kineze, e rezervonte atë për tja servirur mikut më të rëndësishëm e më të respektuar, në shënjë nderimi e respekti. Pak a shumë, ky rit i çuditshëm mund të krahasohet me servirjen e bishtit të berrit, mikut më të largët, në anët tona. Si rregull, gjarpri, në një darkë për mysafirë të “shtrenjtë”, siç ishim ne, servirej në fund. Prandaj dhe unë, nuk do të nxitohem për ta përshkruar servirjen e gjarprit, si gjellë e rrallë, në këtë tregim. Nuk kishin lënë barishte, pa mbledhur e pa shtruar në atë tavolinë. Disa servireshin të përpunuara, të ziera ose të fërguara e disa të tjera, të freskëta, siç gjenden në natyrë. Në çdo rast, lakra e bardhë zinte vendin e parë. Ajo, shpesh serviret e zier dhe sallatë. Perimet dhe frutat, nga ato që prodhohen, në rajon dhe të tjera, të sjella nga larg, e zbukuronin tavolinën tonë. Bananet dhe ananasi, ishin frutat më të preferuar për vendasit. Edhe neve kishin filluar të na pëlqenin këto dy fruta, të cilat, aso kohe, në Shqipëri, ose i gjeje rrallë; ose ishin vetëm për një pakicë njerëzish, të privilegjuar. Bananet i provova në Port Said dhe ishja familjarizuar me to; ananasin e provova në Kolombo, kur marinarët efektivë të anijes tonë “Durrësi”, mbasi hëngrën një darkë, në Ambasadën Kineze në Ceilon, na e sollën, si dhuratë ne “fakirëve “ që ishim të detyruar të qendronim “ të ngujuar”, në anijen tonë. Lëngu i shijshëm i ananasit, më pëlqeu shumë dhe në darkën që na shtruan në Kanton të Kinës, e konsumova; “ vënçe”.

Kapitull më vete, jo më pak i larmishëm e kualitativ, ishte ai i pijeve. Pije të forta dhe pije freskuese, nga të gjithë llojet, i kishim përpara e mund të konsumonim sa e çfarë të donim. Më çuditi një lloj vodke, e fortë. Ajo ishte me gradacion të lartë, të paparë, e pastër, e servirur në disa plloska ( pagure) të forta, metalike, me kapacitet rreth 750 mililitra. Na thanë se kjo lloj vodke është e kushtueshme dhe gjendet me vështirësi. Ajo prodhohet nga bima e orizit dhe ruhet nën tokë, e vulosur, për një kohë të gjatë, në ato enë të çuditshme. Kure provoje atë vodkë, lëngu i bardhë i saj nuk arrinte deri në stomak por avullonte dfuke zbritur nëpër ezofag. Vera e kuqe, gjithashtu ishte ciësore eme gradacion të lartë dhe na shijoi mjaft. Të mos futem tek likernat, të cilët ishin të llojeve e nga fruta të ndryshëm. Kinezët e pëlqejnë dhe e konsumojnë goxha likerin. Pijet e forta, për ata janë pak të preferuara. Ajo që më habiti, më tepër ishte birra. Birra servirej në shishe qelqi, si tek ne por ishte me gradacion të lartë, rreth 15 gradë. Nuk kishja dëgjuar, ca më pak nuk kishja shijuar birrë të atillë. Po të pije dy shishe birrë, ishje bërë “tapë “ e qeshje me vete. Darka ishte gati e ne u ulëm. Nuk dua të them u sulëm për të qenë sa më pranë drejtuesve vendorë, në atë darkë darkë për pashallarë. Ka dalë fjala “ për pashallarë “ se ajo darkë ishte e paparë. Në krye të tavolinës qendronte gjenerali, më i larti në hierarkinë ushtarake të rajonit. Në krahun e djathtë të tij, qendronte përfaqësuesi i studentëve ushtarakë, një kuksian, të cilin e quanin Ylber Laknori. Ai ishte me origjinë nga Gjakova, por ishte rritur në Kukës. Me moshë ishte më i rritur nga të gjithë ne “ hamullorët”. Kishte punuar si nënoficer në Degën Ushtarake të rrethit të Kukësit, ishte i organizuar në Partinë e Punës të Shqipërisë, dhe në moshë të rritur kishte shkuar në Krasnodar, ku kishte studiuar dy vjet për navigator fluturues. Në Kinë, erdhi për t’u bërë pilot. E hiqte veten si përgjegjës, ose dikush e kishte emëruar, pa na thënë ne. Ai e pëlqente përgjegjësinë dhe i shfrytëzonte me shkathtësi rastet, për t’u evidencuar, si i tillë. Rusët, këtyre tipave u thonë nahodçiv; në gjuhën tonë, ndoshta do tu shkonte më mirë fjala arrivistë. Darka e mirëseardhjes nisi me fjalime politike, të mërzitshme e të bezdisshëm. Oratorët përsëritnin njëri – tjetrin, pa na thënë asgjë nga ato që na duheshin. Në buzëqeshjet, “pa çensurë “ mikpritësve dhe në fjalët e tyre i thureshin elozhe, e theksohej me forcë këtë, miqësisë të pathyeshme shqiptaro- kineze dhe ngriheshin lart farkëtarët e saj, dy udhëheqësit komunistë, arkitektët e kësaj miqësie:Mao Ce Duni dhe Enver Hoxha. Për Kryetarin Mao, kinezët kishin në majë të gjuhës shprehjen urim:“ Mao Tu Si, Van Sui”! që, po të përpiqeshim ta shqipëronim do të dilte:“I urojmë Kryetarit Mao, të jetojë 10. 000 vjet. Me naivitetin dhe shpëlarjen e trurit që kishin ata, në atë kohë, dukej sikur e besonin një jetëgjatësi të tillë. Përfaqësuesi ynë- Ylberi, i caktuar apo i vetëshpallur, përshëndeti në emrin tonë. Edhe ai, si parafolësi vendali, foli me superlativa, për miqësinë dhe lidhjet e ngushta e të ngrohta mes dy vendeve e dy popujve tanë. Pas fjalimeve, e merrte fjalën hipokrizia, shtirjet, buzëqeshjet e stisura, trokitja e gotave dhe një përshëndetje në gjuhën kineze, të cilën e mësuam shpejt “Kambej “, e cila, me sa kuptoja unë, në atë kohë, na ftonte ta pinim gotën deri në fund.

Hëngrëm, pimë, dëgjuam fjalime të buta, me tekst revolucionar, u ngopëm me buzëqeshjet e të zotëve të shtëpisë dhe me “furçat” e ndërsjellta. Kur darkës po i vinte fundi e ne, të gjithë kishim pirë e ishim bërë “ çakërqejf”, e kishim nxjerrë kurreshtjen për gjellët e shumta kineze, gjenerali, me pompozitetin që i kërkonte rasti, u çua, vlerësoi “ heroizmin” tonë e rolin e Shqipërisë, si fanar ndriçues në botë, na tha me një solemnitet, i cili ngjante më tepër me një urdhër ushtarak:“ Tani, miqtë tanë të shtrenjtë do të provojnë gjarpërin, ushqimin më të mirë për të nderuar sërën e tyre”!Nuk di përse më shkoi mendja tek dasmat dhe gostitë që shtroheshin në fshatin tim të largët, në Kalivaçin e Tepelenës, për të cilin përgjërohesha e përgjërohem, edhe sot që po shkruaj këto radhë. Në fund të sofrës, njerëzit e mi shtronin kosin. Ata shijonin një tas me kos, për të shpëlarë ato që kishin ngrënë. Mirëpo këta e paskan në traditë e në protokoll, ta nderojnë mikun me gjarpër, në vend të bishtit apo kraharorit që u jepet në fshatin tim e në trevat e Jugut të Shqipërisë. Gjatë darkës, një kinez, me dhëmbë të mëdhenj, i cili dukej sikur qeshte edhe pa e vënë buzën në gaz, më tha, në intimitet:“ Ne hamë edhe trutë e majmunit. E vendosim kokën e tij në një pajisje e cila e fikson atë dhe me daltë hapim kafkën e majmunit e shijojmë trurin e tij, ashtu, të gjallë. Ç’farë makabriteti ? Kështu e çmoja unë. Ata ndjenin kënaqësi, kur hanin trurin e një majmuni që lëvizte dhe kafsha e gjorë përpëlitej nga dhimbjet. Gjarprin na e servirën supë, të nxehtë, në disa poçe balte, si vorbat tona të groshit. Kishim pirë dhe, bëmë si bëmë, e shijuam supën e gjarprit. Nuk ishte e keqe, veç kishte një shijë pak si të thartë. Pas darkës, me qëllim që të treteshin disi ushqimet e shumta që i futëm stomakut, na prinë në verandë. Mes luksit tipik kinez, të shtrirë në kolltukë të rehatshëm, u rrekëm të shikonim një opera kineze, revolucionare. Opera do të vazhdonte dy orë. Përsëri fjalime të bezdisshme, përsëri parrulla me urime për jetëgjatësinë e miqësisë e të udhëheqësve tanë. Ndjekja e asaj opere, të detyrueshme, për mua e për mjaft nga shokët e mi ishte një torturë e vërtetë. Duhej qendruar se ashtu ishte e shkruar në protokollin e pritjes të miqve të veçantë. Gjuhën që flitej nga aktorët nuk e kuptonim, muzika kineze me zhurmën e atyre gongeve e veglave muzikore me timbër metalik, nuk mund ta supertonim. Nisëm të lëviznim nëpër kolltuqet ku ishim ulur, por rregulli dhe etika e donte të rrinim të kapardisur. Kolltuqet ku ishim ulur ne, nga ekrani i gjerë, i ndante një shatrivan, i bukur dhe një basen i vogël, i zbukuruar e i ndriçuar si jo më mirë. Ndërkohë që po ndiqnim, nga zori atë opera, nga mesi i tanëve u dëgjua një shtrëngim dhe pamë të dilte nga goja e tij një si shatrivan, me presion. Çfarë kishte ngjarë? Më i riu i grupit tonë, tiranasi Mihal Pano, të cilit, që kur ishim në Batajsk i thërrisnim, me përkëdheli “ Misha”, kishte pirë jashtë “ kapacitetit bartës”, kishte përzierë pijet, “e kapi era “ e ia dha të vjellit, me presion. U shqetësuam të gjithë për shëndetin e shokut tonë; ca më tepër u shqetësuan mikpritësit kinezë. E përcollën “ Mishën “ në dhomën e tij, i lamë detyrë shokut të dhomës të kujdesej për të, gjatë natës. Shokët tanë ( 3-4 vetë), të cilët e shoqëruan “Mishën” në dhomën e tij, e shtrinë atë në krevat” perandori”, e mbështollën mirë me mbulesat e bukura, i vunë një picetë të lagur, tek balli dhe e vrojtuan disa çaste. Shokut tonë, nën efektin e pijeve, nuk i pushonte goja. Ai fliste papushim dhe nga goja e tij artikuloheshin fjalë të palidhura njëra me tjetrën e pakuptim. Diku nga mesi i natës u shpërndamë nëpër dhomat ku na kishin caktuar. Atë natë fletëm si partizani Meke, në krevatin e Perandorit. Të nesërmen u çuam vonë dhe shëtitëm, deri mbasdite, kur u nisëm, me tren, për në Pekin. Më 6 janar të vitit 1962, në orët e mbasditës, me ceremoni e muzikë, na përcollën me shumë dashuri, “ si vëllai- vëllanë”, në stacionin e trenave që shkojnë në Veri të vendit, e ne u nisëm për në Pekin. Notonim në detin e asaj pritje përrallore që provuam një natë më parë. Me shprehje të zjarrta për miqësinë e me urimin për udhë të mbarë, na përcollën autiritetet e larta ushatake; ata që na pritën. Zumë vend në vagonat, të cilët ishin të përgatitur enkas, për “statusin“ tonë. Edhe në tren mbretëronte luksi. Kabinat ishin të përshtatura si dhoma gjumi, me shtretër luksozë e me tesha të mëndafshta. Ndërmjet 2-3 vagonave ishte një sallon i pajisur me kolltukë të butë, të veshur me pellush, me ngjyrë bezhë. Në korridor digjej një bimë e cila lëshonte një aromë tepër të këndshme, të lehtë. Bima që digjej me aromë u ngjante cipalave (copa druri), të ngjashme me çubukët e sotëm. Gjatë rrugës për në Pekin, e cila vazhdoi gati dy ditë e netë, u kënaqa duke soditur atë natyrë të jashtzakonshme. Ishim në muajin janar, i cili, tek ne njihet si njëri nga muajt më të ftohtë të vitit. Nuk ishte i tillë, as në Jug të Kinës, ku moti ishte i ngrohtë e të çante mushkonja, as gjatë udhës ku syri të shikonte vetëm gjelbërim, i cili kishte mbuluar hapësirat e gjera të atij vendi shumëmilionësh. Natyrë xhungle, ku gjelbërimi është gjithëvjetor. Veçanërisht më pëlqyen pagodat. Ato, në Kinë janë të shpeshta, të ndërtuara me hijeshi, me një arkitekturë mjaft elegante, e cila qendron midis dy shtyllave:ndërtimeve artistike të mirëfillta dhe shijeve të kultit fetar Budist. Gjatë udhës nuk më zuri syri masive pyjesh të lartë por fusha të mbjella me oriz. Në disa orizore, që dukeshin si vaska me ujë, të qëndisura me mjshtëri nga komunarët kinezë. Bimësia ishte kryesisht shkurre të ulëta dhe ngjyra jeshile dominonte peisazhin. Në Pekin na pritën me nderime e përkëdheli, me fjalime të gjata politike e me shprehje standarte, për miqësinë, si në Jug. Pekini është qytet i lashtë e i madh. Aty ke mundësi të njihesh me një pjesë të historisë të lashtë e të kulturës kineze. Për fatin tonë, në axhendën protokollare për pritjen tonë, bënin pjesë dhe vizitat turistike të kësaj natyre. Pamë Pallatin e Dimrit dhe atë të Verës të Perandorit, bëmë fotografi e shëtitëm nëpër Sheshin Tien An Men, bëmë vizitë në Muzeun Historik Kombëtar, ku na mrekulloi një mur, i rrumbullakët, i cili kryente funksionin e një telefoni. Nëpërmjet këtij telefoni mund të komunikoje nga çdo cep i tij. , dhe muri e përcillte zërin, për bukuri. Në Muzeumin Historik të Kombeve pashë dy eksponate tepër tronditëse. Pa i parë me sy, njeriu nuk mund ta konceptojeë egërsinë njerëzore me të cilën janë kryer ato vepra makabre. E para ishte një lëkurë njeriu, e hapur, siç hapin në fshatin tim lëkurët e deleve, pas rjepjes, për t’u tharë. Fatkeqin e kishin rjepur të gjallë. Siç na tha ciceroni, pas një faji që kishte bërë, njeriu fatkeq e kishte paguar kësisoj. Lëkura e tij, pas rjepjes ishte tharë e dezinfektuar që të mos qelbej dhe ishte afishuar në atë muze. Pak më tej, një mekanizëm ndëshkimor makabër. Pajisja e posaçme ndëshkimore ishte për ata që bënin faje të rëndë. Keqbërësi mbyllej në një kafaz, të rrethuar me listela hekuri, në këmbë. Koka e tij fiksohej me një qafore, po prej metali dhe sipër kokës qendronte një masë e rëndë betoni, e cila afrohej ngadalë mbi kokën e fatkeqit. Duke u ulur sipas rregullit të turjelës, kapaku ushtronte shtypje mbi kafkën e njeriut brenda kafazit, deri sa ajo të shkërmoqej ose të bëhej “ petë”. Na thanë se, të dyja këto ndëshkime i përkisnin lashtësisë, kur në Kinë sundonte rendi i skllavërisë dhe se rastet e ekspozuar kishin ndodhur në krahinën e Tibetit. Ja vlen të ndalem pak, për të bërë një koment të shkurtër për këto dy makabritete të pashëmbullta. Në fëmijërinë time, në ndonjë rast kishja dëgjuarnga më të rriturit se dikur, njerëzit, kur kërcënonin njëri- tjetrin, për ta trembur më tepër kundërshtarin, i thoshin:“ Ta rjep lëkurën” ! Këtu, në Pekin, në kryeqytetin e me se 1 miliardë njerëzve, në vitin 1962 e pashë të konkretizuar. Edhe për të dytën, kishja dëgjuar shprehje kërcënuese:“ Ta shtyp kokën”! Mirëpo këta kishin ndërtuar dhe mekanizmin special, për ta realizuar, në praktikë këtë ndëshkim jonjerëzor. Të dyja ishin të frikshme e më lanë një shije keqardhje. Si për të na ç’tensionuar disi, pas asaj që pamë në muze, mikpritësit tanë na dhanë një drekë interesante, në një restorant të famshëm, në qendër të Pekinit, i cili e kishte emrin:“Rosa e Pekinit “. Në këtë restorant gatuhej vetëm rosë. Pikërisht ky lloj gatimi ishte vlera e atij restoranti interesant. Kishim zënë vend në tavolinë kur na u shfaq kuzhinieri me një rosë, të therur e të rjepur, në dorë. Jo pa mburrje, kuzhinieri na tha se me këtë rosë, unë jam në gjendje të gatuaj 18 lloj gjellësh. Vetëm me gjuhën e rosës, ai gatuante një gjellë. Përsëri fjalime, përsëri propagandë e politikë partiakedhe përbetime për miqësinë e madhe. E shijuam atë drekë e na pëlqeu, por mendjen e kishim gjetkë:dëshironim të niseshim sa më parë për në shkollë n e aviacionit. Ky ishte objektivi ynë; për këtë punë kishim shkur aq larg. Shkolla jonë ndodhej në veri të Kinës, në Mançurinë e mirënjohur, për historinë e saj të lashtë e interesante.

Qëndruam dy ditë në Pekin, mes lluksit, relaksit dhe përkujdesjes tipike kineze. Më 8 janar 1962, mbasdite ( nuk e kuptova psenë e nisjeve tona për udhë, vetëm mbasditeve), morëm udhën për në Veri. Do të shkonim në qytetin e Çin Zhout, në Mançurinë Qendrore. Qyteti ishte afër ( në vijë ajrore ) me Mongolinë e Brendshme dhe me shkretëtirën e Gobit. Shkolla e aviacionit ku do të vazhdonim studimet ishte Shkolla e Tretë e Aviacionit të Ushtrisë Popullore Kineze. Kur hipëm në tren e na treguan vagonat ku do të sistemoheshim, vumë re një ndryshim të dukshëm. Nuk ishte më ai luks e ajo pastërti. Ndënjëset nuk ishin kolltukë por disa tip stolash prej druri, të veshur me lëkurë, me shpinë dhe të pajisur me pajisje për fjetje. Në vagon nuk kishte krevatë por do të flinim aty, në ata stola prej lëkure. Shpejt e kuptuam si ishte puna por nuk “ na e mbante të pyesnim “, jo kinezët që na shoqëronin por, as njëri- tjetrin. Duke “ vrarë “ mendjen, m’u kujtua një shprehje e lashtë e popullit tonë, sipas të cilës:” Më thellë; më rruza”! unë e përktheva:” Sa më në Veri; aq më shumë pabegeni”. Në shkollë, na pritën me ceremoni festive.

Në të dyja anët e rrugës që të çon në brëndësi të shkollës, kishin zënë vend oficerë dhe ushtarë, të veshur me uniformë që ndryshonte mjaft, edhe brenda llojit, me gonge e vegla muzikore, metalike, si ato të orkestrës tonë frymore por që lëshonin ca tinguj aziatikë tipikë që të ngacmonte nervat. Nuk na u ndanë fjalimet e gjata politike dhe buzëqeshjet e shtirura teksa sytë thoshin tjetër gjë. Ndoshta në ndonjë tjetër shkrim do të kem rastin të dëftej si u sistemuam e si u organizuam në atë shkollë, ku, sipas udhëzimeve që kishin lënë “shefat”tanë të aviacionit shqiptar, na trajtuan si studentët vendas.